W niniejszej pracy chciałabym przedstawić sposób utrwalania na materiale literackim pojęć gramatycznych z wykorzystaniem środków dydaktycznych, jakimi są krzyżówki. W tym celu wybrałam dział nauki o języku - składnię i pojęcia wprowadzane w klasie V szkoły podstawowej: podmiot, orzeczenie, przydawkę, okolicznik i dopełnienie. Chciałabym nadmienić, iż wielość obecnie funkcjonujących programów nauczania daje w tej kwestii dużą dowolność. Opierając się na niektórych programach nauczania w szkole podstawowej, można wprowadzić tylko pojęcia: podmiot i orzeczenie oraz wyrazy określane (nadrzędne) i określające (podrzędne). Z kolei inne programy uwzględniają wprowadzanie nazewnictwa wszystkich części zdania oraz ich rolę w zdaniu. W klasie V szkoły podstawowej pojęcia te ograniczają się do pewnego zakresu: - Podmiot to główna część zdania. Podmiot nazywa się wykonawcę czynności (kogoś lub coś). Odpowiada na pytania: kto? co? Podmiotem w zdaniu jest najczęściej rzeczownik.
Moja mama gotuje obiad.
kto? | Pociąg odjedzie za godzinę.
co? |
-
- Orzeczenie jest częścią zdania podrzędną tylko wobec podmiotu. Orzeczenie nazywa czynność lub stan. Odpowiada na pytania: co robi? co się z kimś (lub czymś) dzieje? Orzeczeniem w zdaniu jest najczęściej czasownik (wskazujący na wykonawcę czynności).
Tomek gra w piłkę.
co robi? | Dziewczynki bawiły się lalkami.
co robiły? |
-
- Przydawka część zdania która:
- -określa rzeczownik,
- -wyrażona zazwyczaj przymiotnikiem, liczebnikiem, rzeczownikiem lub wyrażeniem przyimkowym (rzeczownikiem z przyimkiem), zaimkiem
- (nadmieniam, że "zaimek" wg wielu ujęć programowych jest już wprowadzony w klasie V),
- -odpowiada na pytania:
jaki? jaka? jakie?
który? która? które?
czyj? czyja? czyje?
ile?
czego?
z czego? | mały chłopiec
druga ławka
twój ojciec
dwa psy
rozwiązanie problemu
dom z cegły |
-
- Dopełnienie to część zdania która określa:
- -najczęściej czasownik,
- -wyrażana jest zazwyczaj rzeczownikiem lub wyrażeniem przyimkowym (rzeczownikiem z przyimkiem),
- -odpowiada na pytania przypadków zależnych:
kogo? czego?
komu? czemu?
kogo? co?
z kim? z czym?
o kim? o czym? | nie spodziewaliśmy się gości D
wręczyli królowi C
otrzymał puchar B
rozprawiał się z rozbójnikami N
rozmawiali o wyścigu Msc |
-
- Okolicznik to część zdania, która:
- -najczęściej określa czasownik,
- -wyrażona jest zazwyczaj przysłówkiem lub wyrażeniem przyimkowym (rzeczownikiem z przyimkiem),
- -odpowiada na pytania:
jak?
gdzie? skąd? dokąd? którędy?
kiedy? jak długo?
dlaczego?
po co? | mówił głośno
umówił się na rynku
wrócili wczoraj
nie przyszedł z powodu choroby
poszedł po zakupy |
Po przeanalizowaniu pięciu programów nauczania: - -Programu nauczania języka polskiego w klasach IV-VI szkoły podstawowej "Oglądam świat", D. Chwastek i K. Bogdan. Wydawnictwo ARKA - Poznań.
-
- -Programu nauczania języka polskiego w klasach IV-VI szkoły podstawowej M. Kasprzyk i A. Zalewskiej. Wydawnictwo ARKA - Poznań 1999.
-
- -Programu nauczania, język polski dla klas 4-6. "Słowa jak klucze II" J. Bugajskiej, M. Gudno, M. Małachowskiej, E. Tomskiej, G. Witak-Wścisło,
- T. Zawiszy-Chlebowskiej. Wydawnictwo - WSiP - Warszawa 1999,
-
- -Programu edukacji. Kultura i język polski w szkole podstawowej w klasach 4-6. J. Gutowicz, M. Kaliszewskiej, G. Maszczyńskiej-Góry. Wydawnictwo KLEKS
- - Bielsko-Biała 1999,
-
- -Programu nauczania Język polski w klasach IV-VI szkoły podstawowej "I nadziwić się nie mogę". R. Pawłowskiej, P. Doroszewskiego, A. Lewińskiej,
- E. Rogowskiej. Wydawnictwo M. Rożak - Gdańsk 1999.
Wybrałam cztery kręgi tematyczne, wokół których skupiają się określone treści literackie i kulturalne: - -W ŚWIECIE MITÓW GRECKICH
-
- -W POSZUKIWANIU OJCZYSTYCH KORZENI
-
- -PRZYRODA WOKÓŁ NAS
-
- -NA SCENIE I NA EKRANIE
Wykorzystując tematykę każdego kręgu zbudowałam 5 krzyżówek, z których każda utrwala jedną część zdania. Do każdego cyklu krzyżówek zbudowałam arytmograf, którego rozwiązaniem jest hasło literackie związane z danym kręgiem tematycznym. Posłużyłam się dwoma podręcznikami do kształcenia literackiego: - -"Oglądam świat" Język polski klasa 5. K. Grajewska, E. Wawer. Wydawnictwo ARKA - Poznań 2000 r.
-
- -"Dziwię się światu" Język polski Wypisy klasa V. A. Lewińska, E. Rogowska, Wydawnictwo M. ROŻAK - Gdańsk 2000 r.
-
- oraz dwoma podręcznikami do nauki o języku:
-
- -Język polski. Nauka o języku dla klasy piątej szkoły podstawowej. P. Borys, A. Halasz, A. Gorzałczyńska-Mróz, M. Szulc. Gdańskie Wydawnictwo
- Oświatowe 1996 r.
-
- -Gramatyka w szkole podstawowej. Ćwiczenia dla klasy V. A. Stypka. Wydawnictwo "Oświata" Warszawa 1997 r.
Wymienione podręczniki do nauki gramatyki wykorzystałam dlatego, iż zamieszczone w nich teksty wspaniale nawiązują do programu kształcenia literackiego. Znaleźć w nich można fragmenty wybranych mitów, legend i baśni, fragmenty znanych powieści i utworów poetyckich, fragmenty opisów przyrody, fragmenty scenariuszy filmowych, a także teksty przedstawiające słynnych Polaków. Krzyżówki zaprezentowane w dalszej części pracy wykorzystać można na różnych etapach procesu kształcenia: - jako podsumowanie i utrwalenie wiadomości literatury i kultury po zakończeniu całego działu, bądź po omówieniu określonych utworów - w korelacji z nauką o języku (wykorzystać należy całą serię krzyżówek).
- jako utrwalenie części zdania po wprowadzeniu każdej z nich lub po zapoznaniu uczniów z wszystkimi pojęciami - w korelacji z problematyką literacką (lekcja może być zbudowana tak, aby wykorzystać całą serię krzyżówek lub jedną wybraną w końcowej, podsumowującej fazie lekcji).
W ŚWIECIE MITÓW GRECKICHPoziomo wpisz podmioty poniższych zdań: - Wysoko w chmurach wznosił się potężny Olimp.
- Na Olimpie mieszkali bogowie.
- Hades rządził królestwem podziemnym.
- Skrzydlaty Hermes przenosił boskie wiadomości.
- Hestia czuwała nad ogniskiem domowym.
- Piękny Apollo przechadzał się wśród muz.
- Smutna Demeter szukała swojej córki.
Poziomo wpisz orzeczenia poniższych zdań: - Orfeusz pokochał piękną Eurydykę.
- Hades porwał Persefonę do swego podziemnego królestwa.
- Prometeusz zdobył dla ludzi ogień.
- Wierna Penelopa czekała na powrót Odysa.
- W podziemiach Hadesu Syzyf wtaczał na górę wielki głaz.
- Herakles walczył z różnymi potworami świata podziemnego.
- Hera strzegła życia rodzinnego.
- Dedal tęsknił za ojczyzną.
- Pod okiem Hefajstosa cyklopi kuli w kuźni pioruny.
- Oczarowany lazurem nieba Ikar leciał w przestworzach.
Poziomo wpisz przydawki poniższych zdań: - Jęki Prometeusza rozlegały się w górach.
- Rybacy towarzyszyli Dedalowi w ceremonii pogrzebowej.
- Hades pomknął z Persefoną do mrocznego królestwa.
- Dedal opłakiwał ciało syna.
- Gromowładny Zeus ukarał Prometeusza.
- Skrzydlaty Hermes zatrzymał Erudykę w podziemiach.
- Kulawy Hefajstos pokazał Prometeuszowi kuźnię.
- Okrutny Posejdon zatopił Atlantydę.
- Mały Herakles udusił węże.
Poziomo wpisz dopełnienia poniższych zdań: - Król Minos wezwał słynnego Dedala.
- Prometeusz pomagał ludziom.
- Afrodyta zrodziła się z piany morskiej.
- Potworny Minotaur pustoszył Kretę.
- Ikar przypiął wielkie skrzydła.
- Wielki budowniczy wzniósł ogromny labirynt.
- Persefona marzyła o powrocie na ziemię.
- Ariadna pomogła Tezeuszowi.
- Atlas dźwiga sklepienie niebieskie.
- Midasowi wyrosły ośle uszy.
- Orfeusz przyglądał się Cerberowi.
Poziomo wpisz okoliczniki poniższych zdań: - Zachwycony Ikar leciał nad morzem.
- Apollo grał pięknie na harfie.
- Hades uwięził Persefonę w podziemiach.
- Orfeusz wspaniale grał na lutni.
- Pandora nieśmiało otworzyła puszkę.
- Na Krecie rządził król Minos.
- Syzyf bezustannie wykonuje swoją pracę.
- Midas nadaremnie błagał bogów o litość.
- Tezeusz dzielnie walczył z Minotaurem.
- Mały Herakles bawił się cichutko z Pegazem.
Hasło literackie utworzone na podstawie całego cyklu krzyżówek: Układając krzyżówki wykorzystałam następujące teksty zamieszczone w podręcznikach do kształcenia literackiego: - z podręcznika "Oglądam świat":
- "Atlantyda" Neil Philip, "Orfeusz i Erudyka" Jan Parandowski, "Król Midas" Wanda Markowska, "O sztuce greckiej" Karol Estreicher, "Prometeusz" Nikos Chadzinikolau, "Herkules - fragment komiksu filmowego", "Herkules - fragment noweli opartej na filmie "Herkules" z wytwórni Disney`s.
- z podręcznika "Dziwię się światu":
- "Pochodzenieksiężyca" Jan Parandowski, "Midas" Owidiusz, "Faeton - syn Słońca" Aleksander Krawczuk, "Odys" Leopold Staff, "Przygody Odyseusza" Jan Parandowski, "Różne wydania mitów greckich", "Mit o Demeter i Korze".
W POSZUKIWANIU OJCZYSTYCH KORZENIPoziomo wpisz podmioty poniższych zdań: - W Biskupinie chałupy były plecione z chrustu oblepionego gliną.
- W Toruniu znajduje się pomnik Mikołaja Kopernika.
- Na Wawelu zagrzmiały dzwony kościelne.
- Malbork słynie z ogromnego krzyżackiego zamku.
- Wisła przepływa przez Kraków i Warszawę.
- Na warszawskich Powązkach znajdują się groby słynnych Polaków.
- W Wieliczce turyści podziwiają wspaniały żyrandol z soli.
Poziomo wpisz orzeczenia poniższych zdań: - Wisława Szymborska otrzymała Nagrodę Nobla.
- Maria Skłodowska - Curie odkryła dwa pierwiastki promieniotwórcze.
- Jan Kochanowski zamieszkiwał w dworku w Czarnoleskie.
- Zygmunt III Waza przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy.
- Stefan Czarniecki walczył ze Szwedami.
- Mikołaj Kopernik urodził się w Toruniu.
- Wit Stwosz rzeźbił ołtarz przez dwanaście lat.
- Fryderyk Chopin skomponował piękne polonezy i mazurki.
- Gall Anonim spisał dzieje Polski. vWładysław Jagiełło ożenił się z młodziutką Jadwigą.
Poziomo wpisz przydawki poniższych zdań: - Jagiełło mądrze dowodził rycerstwem polskim.
- Kupcy rzymscy wędrowali nad Bałtyk po bursztyn.
- Zamyślony astronom patrzył w gwiazdy.
- Józef Wybicki napisał słowa hymnu.
- Lech, Czech i Rus wyruszyli na dalekie łowy.
- Fale Bałtyku rozbijają się o brzeg.
- Wit Stwosz wyrzeźbił ołtarz z lipowego drewna.
- Książę Popiel przygotował wielką ucztę.
- Syrena spoglądała na Warszawę z wiślanego brzegu
Poziomo wpisz dopełnienia poniższych zdań: - Żupy solne w Wieliczce przynosiły wielkie dochody.
- Bolesław Chrobry wykupił ciało św. Wojciecha.
- Piast zaprosił przybyszów do chatki.
- Henryk Sienkiewicz pisał wspaniałe powieści.
- Biały Orzeł rozpostarł wielkie skrzydła.
- Krzyżacy nie pokonali Litwinów.
- Turyści podziwiają piękne szopki krakowskie.
- Mikołaj Kopernik "wstrzymał" słońce.
- Adam Mickiewicz opisywał rodzinne strony.
- Władysław Jagiełło przysłużył się ojczyźnie.
- W solnej bryle lśnił zaręczynowy pierścień księżnej Kingi.
Poziomo wpisz okoliczniki poniższych zdań: - Legioniści radośnie śpiewali Mazurka Dąbrowskiego.
- Biało-czerwona flaga powiewała lekko na wietrze.
- Polacy bohatersko walczyli za ojczyznę.
- Ranny Tadeusz Kościuszko trafił do niewoli.
- Adam Mickiewicz urodził się na Litwie.
- Henryk Sienkiewicz często pisał o miłości.
- Lech dostrzegł w górze białego orła.
- Mikołaj Kopernik spoglądał nocą na gwiazdy.
- W Oświęcimiu zginęło wielu Polaków.
- Polskie pisanki pięknie zdobią stoły wielkanocne.
Hasło literackie utworzone na podstawie całego cyklu krzyżówek Układając krzyżówki, wykorzystałam następujące teksty zamieszczone w podręcznikach do kształcenia literackiego: - z podręcznika "Oglądam świat":
- "Krótko o Henryku Sienkiewiczu", "Ostatni sukces" Tadeusz Wiącek, "Zamek pełen tajemnic" Zbigniew Nienacki, "Historia Alfa" Adam Mickiewicz, "Śladem legendy", "O czym szumią rogalińskie dęby" Stanisław Świerko, "Biały niedźwiedź" Józef Tworek, "Popiel i Piast" Władysław Broniewski, "Święta Kinga" Jan Twardowski, "Legenda o świętej Kindze" - komiks, "Grosz wdowi" Stanisław Świrko,
- z podręcznika "Dziwię się światu":
- "Kopernik" Władysław Broniewski, "Motto listopadowe" Jan Twardowski, "Oblicze ojczyzny" Tadeusz Różewicz, "O księciu Popielu i o Piaście, synu Chościska" Anonim tzw. Gali,"Polscy laureaci Nagrody Nobla", "Na dom w Czarnolesie" Jan Kochanowski, "Legenda o cudownym pierścieniu, czyli skąd się wzięła sól kamienna w Wieliczce" Julian Majka, "Skarby podziemnego świata" - fotoreportaż, "Skarby naszej kultury i natury -polskie zabytki wpisane na Listę Światowego dziedzictwa naturalnego i kulturalnego" - fotoreportaż, "Wigilia na Wawelu" Waleria Szalay - Groele, "Szopkarze przyszli" Janina Porazińska, "Drzwi Gnieźnieńskie", "Opowieść o brązie", "W Woli Okrzejskiej i w Oblęgorku - muzea poświęcone Henrykowi Sienkiewiczowi", "Opowieść o bursztynie" Zofia Kossak - Szczucka, "Pisanki" Szczęsny Jarzębowski, " Ołtarz mariacki", "Bitwa pod Grunwaldem" - fotoreportaż, "Zawisza Czarny" H. Pohoska i M. Wysznacka, "Sowiński w okopach Woli" Juliusz Słowacki, "Miasto z Syreną w herbie".
|
