Działa tylko w IE - sorry!    
     

Ruch naturalny ludności świata

mgr Jolanta Trzuskowska


Scenariusze lekcji do jednostki tematycznej "Ruch naturalny ludności świata"
(na podstawie podręcznika geografii D. Makowskiej - Geografia. Kształcenie w zakresie podstawowym)

  1. Etap edukacyjny: I klasa LO
     
  2. Przedmiot: geografia w zakresie podstawowym
     
  3. Czas trwania i miejsce:
    2 godziny lekcyjne; pierwsza lekcja dotyczy zagadnień związanych ze wzrostem liczby ludności świata; druga z fazami cyklu demograficznego oraz strukturą demograficzna społeczeństw młodych i starzejących się, pracownia geograficzna

     
  4. Wstęp:
    Treści realizowane w ramach zagadnień związanych z ruchem naturalnym ludności dotyczą dwóch najważniejszych problemów współczesnego świata - eksplozji demograficznej i starzenia się społeczeństwa. Omówienie przyczyn i skutków tych problemów, pozwala młodzieży formułować wnioski w kwestii tempa wzrostu liczby ludności świata w krajach rozwijających się i rozwiniętych oraz ich struktury wiekowej.

     
  5. Cele lekcji:
      Uczeń zna
      -terminy eksplozja demograficzna, przyrost naturalny, wskaźnik urodzeń i zgonów, przyrost rzeczywisty,
      -zamiany tempa przyrostu liczby ludności
      -cechy społeczeństwa młodego, starzejącego się oraz jego problemy,
      -przyczyny zmian przyrostu naturalnego w Polsce
      Uczeń rozumie:
      -znaczenie powszechnego spisu ludności jako podstawowego badania demograficznego
      -fazy cyklu demograficznego
      Uczeń potrafi:
      -obliczyć przyrost naturalny i rzeczywisty,
      -potrafi interpretować wykresy, tabele, mapy prezentujące zagadnienia demograficzne,
      -wyjaśnić przyczyny zróżnicowania przyrostu naturalnego w państwach o różnym poziomie gospodarczym
      -analizować i interpretować piramidy wieku społeczeństw - w tym Polski
      -zaklasyfikować państwa do odpowiedniej fazy cyklu demograficznego,
      -porównać cechy społeczeństwa młodego i starego
      -podać społeczne i gospodarcze konsekwencje wysokiego, niskiego i ujemnego przyrostu naturalnego

     
  6. Formy pracy uczniów:
    samodzielna praca uczniów, praca zbiorowa, praca z całą klasą

     
  7. Metody:
    operatywna - praca z tekstem, z mapą, tabelami, wykresami prezentującymi dane statystyczne, burza mózgów, pogadanka

     
  8. Pojęcia kluczowe:
    przyrost naturalny, przyrost rzeczywisty, eksplozja demograficzna, piramida wieku, fazy cyklu demograficznego

     
  9. Środki dydaktyczne:
    podręcznik, mapa polityczna świata, Karta Pracy Ucznia

     
  10. Bibliografia:
    Podręcznik - Geografia - kształcenie w zakresie podstawowym, praca zbiorowa pod redakcją D. Makowskiej
    Poradnik dla nauczyciela i program nauczania; D. Makowska, F. Plit, M. Owczarz, J. Wrona
    Podręcznik - Geografia - kształcenie z zakresie podstawowym, J.Kop. M. Kucharka, E. Szkurłat
    Gazeta Wyborcza 18.11.2003r. "Żegnaj, ciociu"

Przebieg lekcji nr 1

Temat: Wzrost liczby ludności świata

Nauczyciel nawiązując do lekcji informuje uczniów o roli spisu powszechnego ludności jako źródła informacji o sytuacji demograficznej danego kraju i nawiązuje do ostatniego spisu w Polsce

  • zakres i tematykę spisów określają ujednolicone zalecenia służb demograficznych ONZ, opracowane w celu porównywalności wyników w poszczególnych krajach.
  • spis uwzględnia również indywidualne potrzeby danych państw
  • ostatni spis powszechny w Polsce miał miejsce w 2002 roku, na jego podstawie sporządzono raport z którego dowiadujemy się o zmianach i aktualnej w sytuacji demograficznej kraju.(www.stat.gov.pl)
Następnie uczniowie pracują wg poleceń nauczyciela:

  1. Zapoznaj się z rozdziałem "Trudności w ustaleniu dokładnej liczby ludności", następnie odpowiedz na pytanie na str. 118.
     
  2. W oparciu o tekst "Jak porównujemy cechy ludności różnych obszarów?" (str. 116) wyjaśnij:
    a) jaka jest różnica pomiędzy przyrostem naturalnym, a wskaźnikiem (stopą) przyrostu naturalnego
    b) termin przyrost rzeczywisty

     
  3. Na podstawie treści z rozdziału "Problemy krajów o szybko wzrastającym zaludnieniu" (str. 119-120)
    a) podaj przełomowe okresy w których nastąpił gwałtowny wzrost liczby ludności świata, wymień czynniki, które wpłynęły
        na kolejne przyśpieszenia tempa wzrostu ludności świata
    b) odpowiedz, któremu z wymienionych okresów przypisuje się termin - eksplozja demograficzna oraz których krajów ten problem
        dotyczy
    Nauczyciel uzupełnia wypowiedzi uczniów informując,że połowie 2003 roku zamieszkiwało kulę ziemską 6,3 mld ludzi, to dziesięć razy więcej niż trzysta lat temu. Demografowie zwracają jednak uwagę, że tempo wzrostu liczby ludności uległo przyhamowaniu. W 2050 roku, wg. prognozy Komisji Ludnościowej ONZ, liczba ludności ma osiągnąć 8,9 mld, a po 2070 zacznie się zmniejszać.
     
  4. W oparciu o mapkę w podręczniku (ryc. 26.2) "Zróżnicowanie przyrostu naturalnego na świecie w " oraz dane zawarte w tabeli (ryc. 27.1) wymień grupy państw (regiony)charakteryzujące się:
    • bardzo dużym przyrostem naturalnym (powyżej 20)
    • dużym przyrostem naturalnym (10-20)
    • małym przyrostem naturalnym (0-10)
    • zdecydowanie ujemnym przyrostem naturalnym

     
  5. Następnie nauczyciel dzieli klasę na trzy grupy (np. tak jak siedzą w rzędach) i przydziela do opracowania poniższe zagadnienia: rząd pierwszy opracowuje zagadnienie nr 5; rząd drugi - zagadnienie 6; rząd III - zagadnienie 7.
     
  6. Podaj przyczyny utrzymywania się wysokiego przyrostu naturalnego w krajach rozwijających się w oparciu o treść "Problemy krajów o szybko wzrastającym zaludnieniu"
     
  7. Podaj przyczyny małego i ujemnego przyrostu w krajach Europy Zachodniej (na podstawie treści z podręcznika str. 122-123)
     
  8. Wyjaśnij dlaczego w krajach Europy Wschodniej występuje ujemny przyrost naturalny. (w oparciu o rozdział "Ujemny przyrost naturalny w Europie Wschodniej")

Praca domowa:

Przeczytaj fragment raportu demograficznego dotyczącego sytuacji demograficznej Polski w 2001.
Następnie wykonaj zadania:
    "Ogółem (stan na 31 XII 2001 r.) w Polsce mieszkało 38 632 tys. osób. Liczba żywych urodzeń wyniosła 368,2 tys., liczba zgonów 363,2 tys. W 2001 roku wyjechało na stałe 23,4 tys. osób, a przyjechało na pobyt stały 6,6 tys. osób."
    a)oblicz i podaj wartość przyrostu naturalnego w Polsce w 2001 roku
    b)oblicz współczynnik przyrostu naturalnego
    c)oblicz rzeczywisty przyrost ludności w naszym kraju
    d)podaj wnioski dotyczące zmian liczby ludności w 2001

Przewidywane odpowiedzi ucznia do lekcji "Wzrost liczby ludności świata"

  1. W krajach rozwijających się - izolowane tereny wiejskie, przemieszczanie się ludności koczowniczej; w krajach wysoko rozwiniętych stałe przemieszczanie się ludności (drugie domy, poszukiwanie pracy itd.); manipulowanie danymi statystycznymi np. Izrael podaje liczbę swych mieszkańców włącznie z osadnikami żydowskimi na terenach okupowanych
     
  2. a) przyrost naturalny wyraża się liczbą bezwzględną, wskaźnik przyrostu wyraża się w promilach (obliczany na 1000 osób)

    b) przyrost rzeczywisty uwzględnia oprócz przyrostu naturalnego saldo migracji
     
  3. a) pierwszy okres przyrostu ludności - początek neolitu (osiadła gospodarka rolna), drugi bardziej gwałtowny miał miejsce w Europie w XVIII i XIX w (poprawa stanu opieki zdrowotnej, większa wydajność produkcji rolnej, wzrost produkcji żywności), trzeci- eksplozja demograficzna - w drugiej połowie XX wieku w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej (dalszy wzrost poprawy warunków zdrowotnych, ograniczenie śmiertelności, wysoka stopa urodzeń, współczynnik przyrostu naturalnego osiągnął 20 )

    b) termin ten stosuje się dla gwałtownego przyrostu ludności w drugiej połowie XX wieku, dotyczy krajów rozwijających się
     
  4. Zróżnicowanie krajów pod względem przyrostu naturalnego

    Kraje Afryki, Azji SW, Mongolia, Wenezuela, Paragwaj Urugwaj
    Kraje Ameryki Łacińskiej, Azji Południowej
    Kraje wysoko rozwinięte, większość krajów Europy Środkowej, Chiny, Kazachstan
    Kraje Europy Wschodniej, Czechy, Węgry, Rumunia, Rosja, Szwecja, Niemcy, Włochy
  1. ograniczenie śmiertelności poprzez poprawę warunków zdrowotnych, wygaszanie konfliktów o charakterze lokalnym; wysoka stopa urodzeń - z powodu ograniczenia śmiertelności noworodków, preferowania modelu rodziny tradycyjnej, przekonań religijnych oraz brak zabezpieczeń socjalnych (zabezpieczeniem na starość opieka własnych dzieci)
     
  2. kryzys rodziny, kariera zawodowa, wydłużanie się okresu nauki, późne zawieranie małżeństw, późne macierzyństwo,
     
  3. kryzys gospodarczy spowodowany transformacją społeczno-ekonomiczną, trudności życia codziennego, wysokie ceny, bezrobocie, niska stopa urodzeń i stosunkowa duża śmiertelność (niedożywienie, wypadki, stresy, alkoholizm)

Przebieg lekcji nr 2

Temat: Fazy cyklu demograficznego. Struktura demograficzna ludności świata

  1. W nawiązaniu do lekcji nauczyciel przypomina, że wielkość przyrostu naturalnego zależy od stopy urodzeń i zgonów. Demografowie analizując dynamikę wielkości stopy urodzeń i zgonów, przyrostu naturalnego zauważyli że rozwój liczby ludności odbywa się etapami tzw. cyklu demograficznego.
     
  2. Nauczyciel rozdaje uczniom Karty pracy ucznia, omawia cele i założenia "Karty"

Karta pracy

  1. Scharakteryzuj kolejne fazy cyklu demograficznego na podstawie wykresu "Cykl demograficzny i jego fazy"(ryc. 26.1), załączonej tabeli oraz rozdziału "Cykl demograficzny i jego fazy"
    a) podaj przykłady państw należące do odpowiedniej fazy cyklu demograficznego
    b) w której fazie cyklu demograficznego znajdują się państwa przyczyniające się do eksplozji demograficznej.

     
  2. Graficznym obrazem przedstawiającym strukturę wieku i płci danego państwa jest piramida wieku. Na stronie 117 przedstawiono piramidy wieku dla trzech państw: Nigerii, Polski i Ukrainy.
    a) opisz kształt w/w piramid wieku ludności, wykazując zależność między wyglądem piramidy, a procentowym udziałem poszczególnych grup wiekowych
    b) scharakteryzuj strukturę płciową każdego z państw
    c) która piramida reprezentuje społeczeństwo młode, a która starzejące się
    d) wymień cechy społeczeństwa młodego i starzejącego się
    e) do której fazy cyklu demograficznego zaliczysz te społeczeństwa

     
  3. Wymień problemy gospodarcze i społeczne państw o społeczeństwie młodym (na podstawie tekstu "Indyjskie konsekwencje szybkiego wzrostu liczby mieszkańców")
     
  4. Wymień problemy towarzyszące starzeniu się ludności w krajach o niskim i ujemnym przyroście naturalnym na przykładzie treści z podręcznika "Gospodarcze i społeczne konsekwencje kryzysu demograficznego w Europie Zachodniej"
     
  5. Po określonym upływie czasu nauczyciel prosi uczniów o omówienie zagadnień wg punktów z Karty Pracy.

Przewidywane odpowiedzi do tematu: Fazy cyklu demograficznego. Struktura demograficzna społeczeństw

  1. Uczeń charakteryzuje każdą z faz cyklu na podstawie wykresu oraz tabeli, następnie podaje regiony przykłady państw należące do odpowiedniej fazy cyklu demograficznego:

    a) faza I - niektóre, izolowane społeczeństwa krajów rozwijających się faza V - Kraje Europy Wschodniej, Czechy, Węgry, Rumunia, Rosja, Szwecja, Niemcy, Włochy

    b) kraje przyczyniające się do eksplozji demograficznej znajdują się w drugiej fazie cyklu demograficznego.
     
  2. piramida wieku Nigerii jest rozbudowana u podstawy, co oznacza że rodzi się dużo dzieci, szybko się zwęża co świadczy o malejącym udziale osób starszych (duża śmiertelność, krótki długość życia).
    W piramidzie wieku Polski wyraźne są dwa wybrzuszenia i wcięcia. Wybrzuszenia odpowiadają wyżom demograficznym-kompensacyjnemu oraz z przełomu lat 70-tych i 80-tych ("echo wyżu") - są to przedziały wiekowe - ok. 40-50 lat oraz 15-25 lat
    Wcięcia odpowiadają niżom demograficznym - są to roczniki urodzone w czasie wojny, drugi z końca lat 60-tych. Ponadto zauważyć można nadwyżkę chłopców nad dziewczynkami, kobiety żyją dłużej i dominują w najstarszych grupach wiekowych.
    Piramida Ukrainy jest u podstawy wąska, co świadczy o niskiej stopie urodzeń, rozbudowana w rocznikach średnich i starszych, przypomina kształtem kolumnę; wyraźna jest nadwyżka kobiet nad mężczyznami.
    Nigeria - społeczeństwo młode, faza II; Ukraina - starzejące się - faza V
     
  3. Są to kraje słabo rozwinięte gospodarczo, trudności z wyżywieniem, niszczenie środowiska przyrodniczego w górach, bezrobocie, konflikty społeczne, emigracja do miast - dzielnice nędzy, konieczność zapewnienia miejsc pracy, w szkołach, opieki medycznej
     
  4. Wzrasta odsetek ludności w wieku starszym, wzrost zapotrzebowania na specjalistyczne usługi, wzrasta liczba cudzoziemców stanowiących siłę roboczą, preferują model rodziny wielodzietnej i przyczyniają się do wzrostu przyrostu naturalnego; konflikty społeczne na tle kulturowym; dzielnice zamieszkiwane przez cudzoziemców są niebezpieczne.