Analiza porównawcza Psalmu 8

w przekładzie z Biblii Tysiąclecia
oraz z Psałterza Dawidowego Jana Kochanowskiego
mgr Teresa Domin

>>Twoja opinia<<

I   Wstęp

Psalmy jako dzieło historyczne a zarazem ponadczasowe, zawsze aktualne, są niezwykłe. Podejmowana tematyka (osobista i konkretna, powszechna i uniwersalna) skłania do podejmowania analizy i nowej, indywidualnej interpretacji Psalmów.

Psalmy nie są przeznaczone do czytania; nie są też modlitwami pisanymi prozą, lecz utworami poetyckimi i tehilimami, czyli pieśniami uwielbienia. Za podstawową część składową w budowie poetyckich utworów hebrajskich uchodzi harmonijne połączenie kilku członów (stychów). Dwa lub trzy stychy tworzą wiersz, zawierający określoną myśl, ideę. Charakterystyczną cechą jest rytmika słów, a nawet całych myśli. Tradycja liryki biblijnej wprowadza paralelizm, który polega na tym, że myśli poszczególnych członów, składających się na wiersz, są ze sobą w ścisłym związku, nawzajem się uzupełniają, rozwijają dokładniej pewne pojęcia. Poezja w Psalmach uwidacznia się w języku, który jest obrazowo-metaforyczny i w doborze odpowiednich słów. Pamiętać jednak należy, że wszystkie psalmy mają charakter muzyczny, a to określa odpowiedni sposób ich wykonania.

Prawdziwe piękno tych pieśni tkwi nie w słowach, ale w ich religijnym przesłaniu, w przekonaniu, że są to słowa od Boga, którymi lud ma się modlić do Boga.

W kulturze polskiej Psalmy Dawidowe często były przekładane. Starano się oddać ich treść jak najdokładniej, zrozumiale, poprawnie, zachowując przy tym semicki charakter, właściwości form i stylu oryginału. Pamiętać jednak należy, że kolejne przekłady są indywidualnymi interpretacjami i ich wartość poetycka zależy od umiejętności konkretnych twórców.

"Oczami Jana z Czarnolasu..."[1] człowiek doby odrodzenia wielbi harmonię i piękno dzieła Stworzenia; Boga zaś postrzega jako Stwórcę. Jan Kochanowski treść biblijnego Psalmu 8 "ujął w kunsztowną formę strof horacjańskich, zastępując zwroty i wyrażenia oryginału hebrajskiego analogicznymi frazami liryka rzymskiego. Tego rodzaju synteza dwu koncepcji: biblijnej i antycznej, całkowicie odpowiadała poecie. Osiągnął on mistrzostwo polegające na wyrażeniu ogromnego bogactwa treści religijnych w wierszu i w strofach bardzo urozmaiconych, oddaniu dzieła o wysokim poziomie poetyckim".[2]

II   Zestawienie porównywanych dzieł

III   Bóg - stwórca i gwarant porządku świata

Zaczynając analizę porównawczą Psalmu 8, należy mieć na uwadze, że przekład z Biblii Tysiąclecia "... kładzie nacisk na teologiczną poprawność, struktura utworów jest prosta i czytelna dla współczesnego odbiorcy. Dzieło Jana Kochanowskiego stanowi parafrazę biblijnego zapisu Psalmu. Autor jest przekonany, że doskonały Stwórca mógł stworzyć jedynie doskonałe dzieło [5], dlatego rozbudowuje te wersy, które mówią o Bogu i Jego dziełach.

Porównując obie wersje Psalmu 8 można zauważyć, że w BT hymn ma formę zwięzłą, opartą na 2 paralelnie zbudowanych wersach. Struktura składniowa i słownictwo są czytelne dla współczesnego odbiorcy, ale "pozbawione patyny wieków". Jest to przekład, który ma na celu zapewnić wierność treści i wartości teologicznej oryginału oraz uwzględnić polskie tradycje przekładu Słowa Bożego. Przekład Kochanowskiego jest rozbudowany, jednak nie burzący czytelności. Autor wprowadza bardziej obrazowe wyrażenia, nie zapomina o wyczuciu słowa. Kochanowski rezygnuje z tradycyjnej wersyfikacji psalmów na rzecz rymowanej strofy.

Psalm 8 z uwagi na charakter zaliczany jest do hymnów mądrościowych zwanych - marlil, ze względu na przytaczanie imienia Bożego jest psalmem Jahwistycznym. Przeważnie tradycyjne hymny hebrajskie mają prostą strukturę. Na początku psalmista zaprasza do śpiewu i uwielbiania Boga. Wezwanie to ma charakter uniwersalny i ponadczasowy. Część zasadniczą stanowi uwielbienie Jahwe. Hymny opiewają i opisują wielkość Stwórcy i Jego dzieła. Wielkość Boga zaś objawia się w stworzeniu, a przede wszystkim w człowieku.

W przekładzie z Biblii Tysiąclecia przed przytoczonym tekstem psalmu, na początku w wersie 1 znajduje się tytuł: "Dawidowy", co oznacza, że uchodzi za utwór Dawida, króla -poety. Biblia Tysiąclecia uwypukla tytułem i zapisem "Pochwałę wielkości Stwórcy i godności człowieka" - teologiczny sens psalmu.

Psalm dzieli się na 4 strofy. Pierwszą poprzedza wprowadzenie (wskazówki) psalmisty określające gatunek psalmu, sposób wykonania oraz rodzaj użytku liturgicznego (Na wzór, z Gat). Psalm ma kompozycję ramową, wersy 2 i 10 brzmią tak samo. Każdy stych złożony z dwóch paralelnych członów zapisany jest w odrębnym wersie. Zgodnie z zasadami poezji hebrajskiej człon drugi uzupełnia, rozwija myśl członu pierwszego. Część pierwsza, tj. wers 2, stanowi pochwałę Boga, który jest święty i należy do innego porządku niż byty z tego świata, a Jego dzieła są doskonałe. Cześć i chwałę oddają wszyscy wierni prawom Stwórcy. Słowa "O Panie, nasz Boże" potwierdzają, iż podmiot liryczny jest jednym z chórzystów i wyraża powszechną opinię. Opierając się na tradycji żydowskiej, należy pamiętać, że wyrażenie "Twoje imię [Boga]" jest synonimem chwały Boga, która objawia się w Jego majestacie. W Starym Testamencie chwała Boża ujawniała się w Jego dziełach. Widzialna rzeczywistość jest obrazem mocy Stwórcy, a skoro Bóg się objawia to, dlatego, by Go czczono. Dzieci nie są wykluczone od udziału w kulcie, Jahwe przygotowuje sobie specjalną chwałę z "ust dzieci i niemowląt [...] na przekór swym przeciwnikom". W domyśle tylko sprawiedliwi będą korzystać z dóbr dziedzictwa Bożego. W części drugiej (wers 4), następuje wyliczenie dzieł Boga: niebo, księżyc, gwiazdy, człowiek. Kolejny wers, tj. 5, wyraża istotę Psalmu, a mianowicie pytanie, "czym jest człowiek, że o nim [Boże] pamiętasz, [...], że się nim zajmujesz?". Analizując Psalm 8 zgodnie z semickim tokiem myślenia, dochodzi się do wniosku, że odpowiedzią na tak zadane pytanie jest przekonanie, iż Jahwe umieścił człowieka wśród dzieł swych rąk, jako swego zarządcę i jest on najlepszym stworzeniem Bożym. Potwierdzenie takiego poglądu znajdujemy w następnej części Psalmu, w wersach 6-9. Bóg uczynił człowieka " niewiele mniejszym od istot niebieskich" i dlatego obdarzył go władzą nad dziełami swoich rąk, złożył wszystko u jego stóp". Dopełnieniem odpowiedzi jest wiara, że Bóg stworzył człowieka " na obraz i podobieństwo swoje", "uwieńczył go chwałą i czcią". Godność człowieka wynika z godności, potęgi i chwały samego Boga. Ostatnia część - wers 10 - jest powtórzeniem wersu 2, wyrażającego pochwałę imienia Bożego, które jest wyrazem Jego chwały.

Przekład Psalmu 8 Jana Kochanowskiego ma schemat budowy zbliżony do biblijnej pieśni pochwalnej, zachowuje ramowy układ utworu. Utwór rozpoczyna pytanie retoryczne: "Kto się Twym sprawom wydziwować może?". Potem następuje wyliczenie atrybutów "Wszechmogącego, Wiekuistego Boga" oraz pochwała Jego dzieł.

Jan Kochanowski pomija pierwszy "tytułowy" wers zawarty w nagłówku, a co za tym idzie podmiot liryczny zostaje utajony. Wers 2 z Psalmu z BT "O Panie, nasz Boże, jak przedziwne Twe imię po wszystkiej ziemi! Tyś swój majestat wyniósł nad niebiosa." w parafrazie Kochanowskiego uzyskuje aż dwie czterowersowe strofy (1 i 2 zwrotka), wersy 3-6 mają odpowiedniki po jednej strofie każdy (kolejno zwrotka 3, 4 i 5), wersom 7-9 odpowiada tylko jedna strofa (6). Kochanowski rozwija wersy pochwalne i dziękczynne, sławiące Stwórcę i wszechświat, skraca i reinterpretuje wersy poświęcone człowiekowi. Podobnie jak w Biblii poeta spina utwór klamrami - pytaniem, które stanowi istotę relacji między Bogiem a człowiekiem, "Kto się Twym sprawom wydziwować może?" (wersy 1-4 i 29-32). Apostrofy wyrażone zaimkami: "Twym, Twej, Twój, Twoich, Ty" wskazują na to, że podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do Boga. Człowiek zadaje pytanie i kieruje je do samego Boga, lecz nie ośmiela się żądać, by Bóg składał mu wyjaśnienia [6]. Kochanowski kreuje człowieka, który patrząc na dzieła Stwórcy odnajduje odpowiedź na nurtujące pytania. Autor wyraża przekonanie, iż Bóg, który rządzi wszechświatem, czyni to rozumnie, a zatem nic nie stoi na przeszkodzie by człowiek zrozumiał Jego zamysł. Bóg jest, więc "niezmierzonym rozumem", "sławny, święty, wieczny", dalej Kochanowski nazywa Boga "Wszystkiego twórca i Pan niezmierzony". W utworze Bóg jawi się jako: władca wszechobecny "Gdziekolwiek..., Wszędy jest zacne święte imię Twoje", twórcą i budowniczym wszechświata "Twój czyn jest niebo, Twoich rąk robota gwiazdy...", "Ty,...Wszystkiego twórca...". Zwrotki 4-7 zawierają opis doskonałości dzieł Stwórcy, w tym człowieka i jego roli w zamyśle Boga. Z tak nakreślonej pozycji człowieka "wynika jego powinność względem Boga: zaakceptować wolę Stwórcy, zachwycać się dziełami Boga i uwielbiać Jego doskonałość. Należy pamiętać, że doskonałość Stwórcy ujawnia się poprzez Jego dzieła, a największym z nich jest człowiek. Ta doskonałość boskiego zamysłu objawia się w artystycznym pięknie i różnorodności (w. 14-16) oraz w wielkości Stwórcy wyrażonej epitetami: "wszechmocny", "wiekuisty", w tym również epitetami zaprzecznymi "niezmierzony", "niestworzony". Nazwy nadawane Bogu przez Kochanowskiego określają Jego nieokreśloność i niepojętość, a mimo to Stwórca nosi wszelkie cechy ludzkie (antropomorfizm), świat zaś jest dziełem Jego rąk. Twórca rozwija i zagęszcza występujące w oryginale obrazy antropomorficzne Boga, przybliża Stwórcę do człowieka. kreśli portret Wiekuistego i Wszechmocnego Pana, ale przedstawionego w ludzkich kategoriach. Człowiek stworzony i obdarowany przez Boga prawie dorównuje władzy bożej, oczywiście za zgodą Stwórcy.

Psalm 8 został przez Jana Kochanowskiego wzbogacony i to nie tylko przez przepiękne obrazy poetyckie i rozmach retorycznych figur, ale i pełniejszą interpretację psalmu: im bardziej wszechmogący jest Bóg i niezmierzone dzieła Jego rąk, tym większa godność człowieka. Ta gradacja wartości dotyczy również ludzi. Człowiek jest osobnym dziełem Boga Stwórcy - "Tyś go[człowieka] uczynił i przyochędożył", a skoro tak jest, to podlega powszechnym prawom ustalonym przez Boga. Człowiek zastanawia się jednak", kim jest, skoro powierzono mu władzę nad dziełami Stwórcy (w. 17-28). Tak przedstawiona relacja między Bogiem a człowiekiem podkreśla, iż został stworzony przez Boga i "na obraz Boży" [7]. Podobieństwo do Stwórcy polega również na zdolności panowania nad ziemią [8] oraz kreowaniu nowej rzeczywistości. Można stąd wywnioskować, że człowiek jest istotą nie tylko cielesną, lecz również duchową niewiele mniejszą od aniołów [9]. Poeta zaznacza jednak, że Bóg nie jest jedynie kreatorem, nie zostawia świata samemu sobie, jest również Opatrznością czuwającą nad swym stworzeniem, czego wyrazem jest pytanie, "Czym jest syn człowieczy Godzien Twej pieczy?". Dla twórcy odpowiedz jest oczywista. Człowiek jest najdoskonalszym dziełem Boga. Konsekwencją całego toku przemyśleń dotyczących Boga, człowieka, świata oraz relacji między nimi, które zawiera Psalm 8 Jana Kochanowskiego, jest dostrzeżenie i docenienie hojności Boga widocznej w dziele stworzenia. Hojność Stwórcy wyraża się nie tylko w różnorodności świata przyrody (w. 25-29), lecz także - a może nade wszystko - w człowieku i towarzyszącej mu obecności Boga.

IV   Podsumowanie

Trudności dotyczące analizy porównawczej Psalmu 8 w przekładzie z Biblii Tysiąclecia i z Psałterza Dawidowego Jana Kochanowskiego polega na tym, że w obu przekazach jest on źródłem niezwykłej religijności i kunsztu artystycznego.

Żydzi i chrześcijanie modlili się wersetami Psalmów i modlą się do dziś. Ich język ma charakter modlitewno-liturgiczny, ale nie da się pominąć faktu, że są one arcydziełami poezji religijnej.

Jan Kochanowski, dokonując parafrazy Psalmu, starał się zachować harmonię między koniecznością wiernego przekładu treści i ideologii Psalmu a koniecznością przestrzegania zasad stanowiących o wysokim stylu dzieła. Realizując podstawowe hasła klasycznego humanizmu: harmonię, klarowność i stosowność, Kochanowski dopasował styl do tematu.

W takim świetle autor musiał zastosować styl wysoki i środki (stylistyczne, językowe, estetyczne), które pomogłyby osiągnąć ideał. Wreszcie renesansowe tendencje łączące tradycje antyczne, biblijne oraz chrześcijańskie są widoczne w Psalmie Kochanowskiego. W Psalmie 8 Kochanowski zaciera różnicę między starotestamentalnym a antycznym wyobrażeniem Boga. Autor rozumiał judaistyczny obraz groźnego i wymagającego Boga, którego nazywano dwoma imionami: Bóg lub Pan. Dostrzega różnicę i stara się nie zmieniać biblijnego sensu, rozwija jednak i nazewnictwo i sens teologiczny, stosując całą gamę "nazwań" Boga, które są jednocześnie Jego atrybutami. Różnorodność epitetów, jakie stosuje Kochanowski względem Boga jest widoczna na tle psalmu biblijnego, w którym właściwie nie występują określenia Boga. Wynika to z tradycji liryki biblijnej, reguł języka hebrajskiego, w którym raczej nie występują przymiotniki oraz z tradycji teologicznej, w myśl, której człowiek nie ma prawa nazywać Boga [10]. Poeta wzbogacił swój przekład licznymi epitetami wyrażającymi wartości emocjonalne, których nie znajdziemy w oryginale. Zaznaczyć jednak należy, że środki stylistyczne stosowane przez poetę są "neutralne" wobec duchowego sensu przekładu Psalmu 8, a wyrastają z renesansowej pasji szczegółowego poznania i opisania świata. Przekład Jana Kochanowskiego w porównaniu z Psalmem z Biblii Tysiąclecia jest zgodny, co do istoty Boga oraz intencji opiewania chwały Boga w Jego stworzeniu.

Porównując dwie wersje Psalmu 8 dostrzega się, że przekład biblijny jest krótszy. Kochanowski pomija paralelizm wersów, rezygnuje ze zgodności wersów z rozkładem jednostek syntaktycznych, za to w pełni wykorzystuje constans i przerzutnię 11 (5+6). W odróżnieniu od oryginału Kochanowski dodał wiersze tak by zachować regularny jedenastozgłoskowiec. Zabieg ten wynikał z faktu, iż język hebrajski nie znał rymu ani rytmu, który chciał zachować poeta naśladując antyczne wzory (strofa saficka).

Fenomen Psalmów polega na ciągłej trwałości i aktualności przekazywanych treści. Przekłady hebrajskich kantyków, wciąż stanowią wyzwanie. Co zrobić by zastosować wyszukany styl i nie pominąć nic z przewodniej myśli Psalmów?

Jan Kochanowski dokonując parafrazy oryginalnego dzieła, jak sam napisał w dedykacji Psałterza Dawidowego: "... żem się rymy swymi; Ważył zetrzeć z poety, co znakomitszymi", starał się zrealizować zasady klasycznego renesansu, średniowieczną doksokolodię oraz biblijną ideę Boga. Autor tak przerobił oryginał, iż powstała parafraza Psalmu 8 zachowująca rozpoznawalne podobieństwo pomiędzy obydwoma tekstami. Podkreślić jednak należy, że dopiero od opublikowania Psalmów Kochanowskiego język polski stał się zdolny do poetyckiego wyrażania uczuć i emocji miotających duszą człowieka. Według przekładu Kochanowskiego jedynym i pewnym oparciem, wprowadzającym porządek na świecie jest jego Stwórca. Tak przedstawiona przewodnia myśl Psalmu 8 nie odbiega od biblijnej wersji i stanowi jej artystyczną wersję zgodną z wymogami artystycznymi epoki, w której przyszło tworzyć Janowi Kochanowskiemu.

  Bibliografia

Źródła

1. Biblia Tysiąclecia wydanie IV, Pallottinum 1988.
2. Literatura Staropolska, t. I Poezja, oprac. P. Borek i R. Mazurkiewicz, Kraków 2002.

Opracowania

1. Ks. Bukowski K., Biblia a literatura polska, Pallottinum Poznań1988.
2. Ziomek. J., Renesans, PWN Warszawa 1997.
3. Problemy literatury staropolskiej, red. J. Pelc, PAN 1978.
4. Brzegowy T., Psałterz Dawidowy, Tarnów 1994.

Słowniki

1. Słownik Teologii Biblijnej, red. X. Leon-Dufour, tłum. I oprac. ks. K. Romaniuk, Pallottinum 1985.
2. Podręczny Słownik Terminów Literackich, red., J. Słowiński, Warszawa 2002.

>>Twoja opinia<<

Strona główna Opinie W sieciDownloads Publikacje E-learning O stronie