Działa tylko w IE - sorry!    
     

Problem odpowiedzialności władcy i elit rządzących za losy państwa
w świetle "Odprawy posłów greckich"

mgr Hanna Janczak



Temat: Problem odpowiedzialności władcy i elit rządzących za losy państwa w świetle "Odprawy posłów greckich" Jana Kochanowskiego

Cele lekcji:

  • problem odpowiedzialności władzy i elit rządzących za sprawy państwa i ich obywateli;
  • rozumienie idei utworu;
  • ponadczasowość problemów podejmowanych w utworze;
  • wielka rola młodych ludzi w życiu kraju;

Metody:

  • heurystyczna,
  • problemowa,
  • praca z tekstem.

Środki dydaktyczne:

  • tekst "Odprawy posłów greckich" Jana Kochanowskiego.

Przebieg lekcji

Faza wprowadzająca
  1. Przypomnienie wiadomości z przedniej lekcji: źródła i rodzaje konfliktów w utworze; odczytanie charakterystyki porównawczej Antenora i Aleksandra (praca domowa); podkreślenie wartości nadrzędnych dla Antenora: poszanowanie prawa, sprawiedliwość, prawda, uczciwość, a nade wszystko - dobro państwa = Troi.
     
  2. Możliwości odczytania dramatu J. Kochanowskiego.
    Kogo - w kontekście wskazanych możliwości odczytania utworu - może uosabiać postać Aleksandra?
    *przedstawiciela elit rządzących w ogóle (lekkomyślnych, egoistycznych, kierujących się prywatą rządzących, obierających sobie cel niezgodny z dobrem ogólnym, nie czujących odpowiedzialności za losy państwa).
     
  3. Ponadczasowy charakter kwestii poruszonych w dramacie: *antyczny wątek (kostium), pod którym autor ukrył uniwersalną tematykę - problem odpowiedzialności obywateli za losy państwa (tu: władca, elita rządząca).
     
  4. Zapisanie tematu lekcji.
Faza realizacyjna
  1. Określenie postaw poszczególnych bohaterów "Odprawy", ich stosunku do spraw państwowych.
    *Priam - władca Troi:
    *stosunek do czynu syna:
    - nad interesy państwa przedkłada dobro syna i jego prywatne interesy; miłość do syna zabiła w umyśle zdolność logicznego myślenia;
    - krótkowzroczny, nie zastanawia się nad moralnymi i politycznymi konsekwencjami, jakie za sobą niesie pozostawienie Heleny w Troi;
    *podjęcie decyzji:
    - obawia się podjęcia decyzji, która byłaby niekorzystna dla jego syna;
    - niezdecydowany, bierny i uległy;
    - wydaje się nie do końca zdawać sprawę z powagi sytuacji; nie poczuwa się w pełni do odpowiedzialności za losy państwa; zdaje się na werdykt Rady Królewskiej;
    - łatwo ulega niebezpiecznym demagogom;
    - bagatelizuje stawiane przeciwko Aleksandrowi zarzuty;
    - podejmuje decyzję, jak mówi: pro publico bono  (dla dobra publicznego), ale jest ona daleka od tego szczytnego hasła;

    *w obliczu zgrożenia:
    - lekceważąco i ironicznie odnosi się do racjonalnych rad Antenora: kiedy Antenor mówi mu, by sposobił państwo do obrony, nie wydaje się być przejęty tym faktem: "Jakobyś już na oko, dobry Antenorze,/ Nieprzyjaciela widział, tak się, widzę, boisz"  - stwierdza;
    - odczuwa strach: kiedy Kasandra przepowiada upadek Troi, przypomina sobie wróżebny sen swojej żony, której przyśniło się, że urodzi pochodnię, od której spłonie miasto; jest już jednak za późno; próbuje się bronić: Aleksandra - swoje "przeklęte dziecko" po narodzeniu rozkazał porzucić w górach, by tam rozszarpały go wilki (bezwzględność władcy);
    - nie potrafi trzeźwo ocenić sytuacji: kiedy wojna jest już pewna, zapowiada na dzień następny wojenną naradę, która zadecyduje o charakterze obrony (będą siedzieć tak długo aż "uradzą obronę"), a nie już o samej walce;

    [Chóru pieśń druga]; w.161-180:
    *pieśń skierowana do władców ("Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie..."); stanowi ona ujęty w poetycką formę kodeks moralnych zasad obowiązujący rządzących;
    - Kochanowski zwraca uwagę na to, że są niczym pasterze mający pieczę nad "stadem bożym" ;
    - zostali oni wybrani przez Boga (są jego namiestnikami na ziemi) i przez niego zostaną rozliczeni ze swego ziemskiego panowania - trudno będzie przed obliczem boskim winnemu ujść bezkarnie; Bóg jest nieprzekupny i traktuje wszystkich: czy bogatych, czy biednych jednakowo;
    - przypomina im o konieczności sprawiedliwych i troskliwych rządów i o tym, że powinni mieć na względzie dobro ogółu, a nie własne korzyści, gdyż w ich rękach leży odpowiedzialność za losy poddanych;
    - przestrzega przed konsekwencjami nierozsądnych rządów, które mogą doprowadzić do upadku państwa: "Przełożonych występy  [wykroczenia] miasta zgubiły/ I szerokie do gruntu cesarstwa  [państwa] zniszczyły" ;

    *Rada Królewska:
    - jej członków cechuje słabość, chwiejność;
    - są przekupni, sprzedajni, wykorzystują sprzyjające warunki dla własnych interesów; dbają o własne doraźne korzyści;
    - nie interesują się losami ojczyzny, są nieodpowiedzialni;

    *Ikateon:
    - typ sprzedajnego polityka, skorumpowanego demagoga; wygłasza płomienne przemówienie w obronie Aleksandra:
    - uważa, podobnie jak królewicz, że nie należy oddać Heleny, gdyż Grecy chcą najpierw zastraszyć, a potem podporządkować sobie Trojan; teraz chcą, żeby wydać im Helenę, a potem żądać będą upominać się o ich żony i dzieci; chciwość nie zna granic; zawczasu trzeba przeciwstawić się Grekom, żeby później będzie z późno, kiedy "jarzmo na szyję założą" ; Grecy chcą sprawiedliwości, a grożą wojną; hańbą wg niego jest przystanie na warunki Greków;
    - od dawna Grecy nazywali się panami, a Trojan - sługami, ale nie jest panem, kto się na Peloponezie urodził, ale ten, kto nosi szablę u boku; ona rozstrzygnie, "kto komu czołem bić ma"; do tego czasu są sobie równi; sprawiedliwości należy więc szukać w wojnie;
    - Grecy nie powinni być tak pewni siebie, nie są tak groźni, jak im się wydaje; jeśli zaś czują się pokrzywdzeni porwaniem Heleny, niech sami pokażą jak należy wynagradzać krzywdy, bowiem i oni nie są bez winy; powinni odpokutować za porwanie Medei i Absyrta, a później żądać oddania Heleny; nie zgadza się z Antenorem; uważa, że winy Greków są większe; nie radzi więc wydawać Heleny, póki się z nimi nie rozmówią w sprawie Medei;

    [Epeisodion czwarte]; w. 379-423:
    *Poseł grecki - Ulisses trzeźwo ocenia sytuację w Troi [anarchia = dezorganizacja powstała wskutek bezsilności (też: braku) władzy; stan chaosu i nieporządku, bezrząd, rozprężenie] i postawę jej obywateli; Aleksander osiągnął wszystko intrygami, przekupił radę, nie pomyślał o tym, że kupowanie stronników zdeprawuje obywateli; jego "wszeteczeństwa i łotrowską sprawę" jawnie wszyscy bronią i nikt nie liczy się z prawdą ani konsekwencjami, jakie niesie za sobą pozostawienie Heleny w Troi;
    - skarży się na młodzież; uważa, że jest zepsuta i zdegenerowana; "Jaki to wrzód  [choroba] szkodliwy w Rzeczypospolitej/ Młódź wszeteczna!"  - stwierdza z goryczą;
    - prowadzi hulaszczy, próżny, wygodny i leniwy tryb życia, a tym samym swoją postawą daje zły przykład innym; "Patrz, jakie orszaki/ Darmozjadów za nimi, którzy ustawicznym/ Próżnowaniem a zbytkiem jako wieprze tyją" ;
    - zarzuca młodym, że jest nieodpowiedzialna, nieprzygotowana do obrony ojczyzny; jest przekonany, że niechybnie sprowadzi klęskę na Troję;

    [Chóru pieśń pierwsza]; w. 68-87 - pojawia się tu również krytyka młodych:
    *nie ma też takich skarbów, z które młodzi mogliby nabyć rozum; ubolewa, że rzadko zdarza się, by rozum i młodość szły w parze;
    *młodzi nie kierują się rozumem, rozsądkiem, dogadzają jedynie własnym zachciankom: "Teraz, na rozum nie dbając,/ A żądzom tylko zgadzając,/ Zdrowie i sławę tracą, tracą majętności/ I ojczyznę w ostatnie zawodzą trudności" ;
    *chór ostrzega więc przed zgubnymi skutkami zepsucia moralnego młodzieży - bowiem może ono doprowadzić do upadku ojczyzny;
    *wypowiedź Kasandry: jej pojawienie się tchnie grozą straszliwych skutków, jakie może wywołać rozkład moralności obywatelskiej: "(...) Matko, ty dziatek  - mówi Kasandra - Swoich płakać będziesz, ale wyć będziesz!" .

    Wnioski: Do kogo kierowany jest utwór i jakie uniwersalne przesłanie zawiera?
    *Autor przestrzega, że brak odpowiedzialności za losy państwa oraz upadek moralności obywateli i rządzących - do których kieruje swe słowa - jest przyczyną upadku państw; dlatego też jak groźne memento brzmią słowa Ulissesa, który twierdzi, że wszystkie państwa, w których nie przestrzega się praw, w których szerzy się anarchia i przekupstwo, muszą zginąć: (...) nierządne królestwo i zginienia bliskie,/ Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość/ Ma miejsce, ale wszystko złotem kupić trzeba!" ;
     
  2. Polski koloryt dramatu (odwołanie się do wiedzy historycznej uczniów; odszukiwanie aluzji do życia politycznego współczesnej poecie Polski).

    Wykorzystując jako temat utworu epizod poprzedzający wojnę trojańską, Kochanowski w dużym stopniu ograniczył realia epoki, ubarwiając akcję zrozumiałymi dla rodzimego odbiorcy i czytelnika elementami politycznymi życia epoki.

    Na polski koloryt utworu składają się takie elementy, jak:
    - używanie tytułów odwołujących się do rzeczywistości szesnastowiecznej Polski: starosta, lenni książęta, rotmistrz;
    - wprowadzenie polskiego sposobu prowadzenia obrad sejmowych: podział na tych, którzy siedzą i tych, którzy stoją, odwołanie się do tradycji staroszlacheckich mów (wystąpienie Ikateona), zaprowadzenie spokoju na sali uderzeniem laski marszałkowskiej, posłowie głosują przez rozstąpienie; też brak jednomyślności, zamęt, ciągłe kłótnie i spory są odbiciem zachowań polskich posłów, którzy podobnie jak członkowie trojańskiej rady kierowali się prywatą i posługiwali się demagogią
    - król Priam przez swoją chwiejność i brak decyzji przypomina Zygmunta Augusta (król zwłaszcza wobec Kościoła i spraw religijnych nie potrafił zająć jednoznacznego stanowiska)
    - społeczeństwo trojańskie przypomina pod wieloma względami społeczeństwo polskie XVI w., np. zanik patriotyzmu, przedkładanie własnych interesów nad dobro państwa, dbanie o doraźne korzyści (ówczesnemu parlamentaryzmowi groził rozkład wskutek rosnącej siły magnatów wodzących na pasku średnią szlachtę i za jej pomocą realizujących własne interesy).

    Zapewne sztuka Kochanowskiego, wystawiona w styczniu 1578r. w Ujazdowie (pod Warszawą) z okazji zaślubin Jana Zamoyskiego i Krystyny Radziwiłówny, skierowana była do obecnej na premierze elity rządzącej (król Stefan Batory, królowa Anna Jagiellonka, senatorowie i posłowie Rzeczypospolitej), jednak odbieranie "Odprawy" jako dramatu o ówczesnej Polsce byłoby spłyceniem wymowy utworu, bowiem tragedia ma wymiar ponadczasowy (traktuje o relacjach miedzy indywidualnym prawem jednostki a zasadami państwa, o odpowiedzialności obywateli za losy swej ojczyzny, rozpatruje też kwestie moralne).
Praca domowa:
  1. Zredaguj pieśń "Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie..." tak, aby można było nim zakończyć wypowiedź na sejmie na temat odpowiedzialności członka rządu. Niech tekst zaczyna się np. od słów: W zakończeniu mojej wypowiedzi chciałem podkreślić, że.... Zachowaj właściwy styl przemówienia.
  2. Naucz się tej pieśni na pamięć.
  3. Przypomnij sobie cechy i zasady dramatu antycznego.