Działa tylko w IE - sorry!    
     

Pedagogiczne aspekty ocen i egzaminów

mgr Maciej Filiciak


Ocenianie jest procesem i systemem, który ma wspomagać nauczycieli i rodziców nad sprawnym i madrym wchodzeniem w życie młodego pokolenia. Na samym poczatku to rodzic jest osobą oceniającą zachowanie swojego dziecka. Nie potrzebuje on dziennika, ani skali ocen. W sposób werbalny lub niewerbalny informuje: takie zachowanie jest akceptowane a takie nie. Powoli dziecko wdrażane jest do życia społecznego. Jako parolatek wchodzi w świat edukacji sformalizowanej jako przedszkolak lub uczeń "zerówki". Tutaj spotyka się z nauczycielem - kolejnym, naturalnym dla dziecka w tym wieku, autorytetem. Zaczyna się proces oceniania szkolnego i będzie on trwał do końca edukacji. Ocena w rękach nauczyciela może stać się czynnikiem dopingującym, informującym, ale także może skutecznie zniechęcać do pracy i wprowadzać dezinformację jeśli jest źle stosowana.

Czym jest ocenianie? Najogólniej rzecz ujmując, jest to "proces wartościowania osiągnięć uczniów" według przyjętych kryteriów (jeśli będą to wymagania edukacyjne mówimy o ocenianiu osiągnięć edukacyjnych; jeśli będą to kryteria zachowania mówimu o ocenianiu zachowania; jeśli będą to standardy wymagań możemy mówić o sprawdzaniu - egzaminowaniu).

Ocena powinna spełniać 3 podstawowe role:

  1. dydaktyczną - miernik wyników pracy ucznia, okreslenie na jakim poziomie występuje wiedza, jakie są w niej luki, co należy uzupełnić, aby móc podnieść poziom mierzony w skali cyfrowej, punktowej lub procentowej
  2. wychowawczą - kształtowanie właściwych postaw, rozwijanie zainteresowań nauką, brania odpowiedzialności za swój proces kształcenia
  3. społeczną - wskazanie miejsca ucznia w grupie społecznej, daje informację o tym, jaką pozycję w kategorii ucznia dobrego osiąga konkretne dziecko, jaka jest obecna sytuacja i jakie mogą być prognozy (przewidywania) na przyszłość, jeśli chodzi o zdobytą wiedzę i umiejętności.

Przy tak pojętych rolach oceny szkolnej, wyodrębnia się również jej funkcje, które określa się jako:

  1. informacyjną - rzetelne i wyczerpujące informacje na temat poziomu wiedzy, stanu wiadomości i umiejętności oraz przewidywań na przyszłość
  2. kontrolną - sprawdzanie postępów ucznia, jego możliwości i kierunku rozwoju
  3. motywacyjną - dopingowanie ucznia do pogłębiania wiedzy, realizowania programu i poszerzania własnych zainteresowań

Pamiętajmy, że aby ocena szkolna dobrze spełniała swoją funkcję musi być opatrzona komentarzem słownym lub pisemnym, określającym jakie uczeń ma braki i co powinien opanować (jaki zakres materiału) by ocenę poprawić.W takim przypadku uczeń otrzymując ocenę wie na jakim poziomie znajdują się jego wiadomości, umiejętności i co jeszcze powinien uzupełnić.

Ocenianie przysparza wiele kłopotów i wątpliwości. Uczniowie pytani o to, jaka powinna być ocena?, najczęściej odpowiadają: obiektywna i sprawiedliwa. Czy ocena może być obiektywna? W Słowniku Wyrazów Obcych czytamy "obiektywny - wolny od uprzedzeń, bezstronny, rzeczowy". Aby być obiektywnym należy wyzbyć się uprzedzeń związanych m.in. ze strojem, wyglądem, zachowaniem; nie kierować się tym co było, lecz rzeczowo podejść do stanu obecnego, czyli nie poddawać się własnym emocjom i uczuciom związanym z uczniem i jego reakcjami. Takie ocenianie jest bardzo trudne, tym bardziej, że nie zawsze możemy trzymać się sztywno wytyczonych kryteriow i regulaminów bo w kazdym przypadku mamy do czynienia z żywym człowiekiem na którego działają różne sytuacje. Z kolei sprawiedliwość będzie od nas wymagała indywidualnego podejścia do kazdego dziecka, które tego wymaga, uwzględnienie jego możliwości, specyfiki sytuacji rodzinnej lub innych czynników i wyznaczenie zakresu materiału koniecznego do opanowania oraz kryteriów oceny. Najczęściej podawane przez nauczycieli trudności w ocenianiu obejmują:

  1. ograniczenia czasowe w sprawdzaniu wiadomości
  2. słabą znajomość możliwości ucznia (czy trudności w nauce wynikają z lenistwa czy też braku możliwości danego ucznia?)
  3. uwzględnianie obniżenia wymagań do niezbędnego minimum (do jakiego minimum poza programowym, mają być obniżone wymagania, zwłaszcza, że posiadanie wiedzy poniżej minimum programowego nie pozwoli uczniowi na osiągnięcie efektu nauczania w klasach starszych?)
  4. sprostanie oczekiwaniom rodziców (moje dziecko umie na lepszą ocenę niż wystawiona przez nauczyciela)
  5. ustalenie ocen końcowych z ocen cząstkowych (za dużo lub za mało ocen)
  6. panowanie nad własnymi emocjami

Jak temu zaradzić? Oto propozycje, które mogą nam pomóc:

  1. dostosowanie sposobów sprawdzania wiadomości do konkretnego zespołu klasowego uwzględniających liczebność klasy, ilość godzin dydaktycznych rozłożenia zajęć
  2. lepsze poznawanie uczniów, którzy sobie nie radzą, poprzez rozmowy z wychowawcą, rodzicami, pedagogiem szkolnym
  3. skontaktować się z psychologiem, który wydał orzeczenie, ewentualnie pedagogiem szkolnym aby uzgodnić, jakie działania szkolne będą dla ucznia najkorzystniejsze - minimum niezbędne do dalszego kształcenia powinno uwzględniać możliwości zawodowe ucznia i jego przyszłe życie czyli minimum niezbędne do tego, by w przyszłości mógł wykonywać jakiś zawód i samodzielnie żyć
  4. dobrze zapoznać rodziców z wymaganiami edukacyjnymi oraz podać komentarz do ocen cząstkowych i końcowych (semestralnych)
  5. ustalić np. na zebraniu zespołu przedmiotowego, jakie tematy i jakie działania podlegają ocenie i są konieczne
  6. odłożyć ocenianie w chwili gdy jesteśmy zdenerwowani, zniechęceni; uświadomić sobie ewentualne uprzedzenia wobec niektórych uczniów i starać się je przezwyciężać

Nauczyciel, jak każdy człowiek popełnia błędy. Widać to także w procesie oceniania. Oto błędy, które najczęściej popełniamy przy ocenianiu a które przy niewielkim wysiłku jesteśmy w stanie wyeliminować:

  1. błąd atrybucji - uczniom wyglądającym gorzej lub inaczej w przekonaniu nauczyciela przypisuje się niższe kompetencje intelektualne
  2. efekt samospełniającej się przepowiedni - uczeń sklasyfikowany jako gorszy lub lepszy stale postrzegany jest w ten sposób, w efekcie prowadzi to do klasycznej sytuacji "jechania na opinii"
  3. efekt aureoli - uczniowi postrzeganemu jako uczeń dobry więcej się wybacza i większa jest tolerancja dla jego wpadek
  4. błąd perspektywy i generalizacji - im lepiej znam i lubię ucznia tym lepiej go oceniam i powiększam granice tolerancji
  5. błąd wzmacniania negatywnych stanów rzeczy - na ogół więcej czasu poświęca się na pokazywaniu błędów aniżeli wzorców poprawnych
  6. efekt różowych okularów - dobre samopoczucie nauczyciela powoduje, iż skłonny on jest w danym dniu stawiać uczniom wyższe oceny
  7. subiektywizm w ocenianiu poziomu i jakości pracy - jest efektem braku standardów i braku relatywizmu w ocenianiu


 

PODSTAWY PRAWNE W OCENIANIU

System oceniania i egzaminowania jest uregulowany prawnie, poprzez rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu (najnowsza wersja z dnia 07.09.2004r) "w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i sluchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych". Rozporządzenie to wyodrębnia dwa systemy oceniania - Wewnątrzszkolny System Oceniania (WSO) oraz Zewnętrzny System Oceniania (ZSO):

Dobrze skonstruowany WSO ma pomóc nauczycielowi w procesie oceniania, a uczniowi i rodzicom dać jasne, precyzyjne "zasady gry". Podstawami do tworzenia WSO są: rozporządzenie MENiS w sprawie oceniania i promowania, program wychowawczy szkoły oraz szkolny zestaw programów. Dobry system wewnątrzszkolnego oceniania musi być przede wszystkim:

  1. jasny i zrozumiały dla wszystkich
  2. dostępny i znany wszystkim zainteresowanym
  3. powszechnie akceptowany, stosowany i przestrzegany

Rozporządzenie szczegółowo określa co ma na celu i co obejmuje ocenianie wewnątrzszkolne:

CELE WSO:

  1. informowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć edukacyjnych i jego zachowaniu oraz o postępach w tym zakresie
  2. udzielanie uczniowi pomocy w samodzielnym planowaniu swojego rozwoju
  3. motywowanie ucznia do dalszych postępów w nauce i zachowaniu
  4. dostarczenie rodzicom (prawnym opiekunom) i nauczycielom informacji o postępach, trudnościach w nauce, zachowaniu oraz o specjalnych uzdolnieniach ucznia
  5. umożliwienie nauczycielom doskonalenia organizacji i metod pracy dydaktyczno-wychowawczej

ZAKRES WSO:

  1. formułowanie przez nauczycieli wymagań edukacyjnych niezbędnych do uzyskania poszczególnych śródrocznych i rocznych (semestralnych) ocen klasyfikacyjnych z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych
  2. ustalanie kryteriów oceniania zachowania
  3. ocenianie bieżące i ustalanie śródrocznych ocen klasyfikacyjnych z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych
  4. przeprowadzanie egzaminów klasyfikacyjnych
  5. ustalanie rocznych (semestralnych) ocen klasyfikacyjnych z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych oraz rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania wg obowiązującej skali
  6. ustalanie warunków i trybu uzyskania wyższych niż przewidywane rocznych (semestralnych) ocen klasyfikacyjnych z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych oraz rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania
  7. ustalanie warunków i sposobu przekazywania rodzicom (opiekunom prawnym) informacji o postępach i trudnościach ucznia w nauce

Zewnętrzny System Oceniania jest narzucony odgórnie i w założeniach powinien być zgodny i uzupełniać WSO. Czy tak jest w rzeczywistości? Praktyka pokazuje pewne rozbieżności, które być może powstają na etapie tworzenia programów i standardów wymagań. Widzę tu dużo pracy dla nadzoru pedagogicznego, który powinien bardziej dbać o korelację między WSO a ZSO.

Reasumując: ocena w ręku nauczyciela powinna być czynnikiem mobilizującym, informującym. Zadbajmy o to, aby w naszych szkołach był dobrze sformułowany Wewnętrzny System Oceniana. Patrzmy na ucznia obiektywnie, a gdy stawiamy ocenę starajmy się ją skomentować byleby nie tak jak w dowcipie "siadaj Kowalski bardzo dobrze - dostateczny".

Bibliografia:

  1. Poradnik psychologiczny Ewy Kosińskiej "Ocenianie w szkole"
  2. Materiały CKE i Nowej Szkoły