Mowa, jej zaburzenia, przykłady zabaw logopedycznych

mgr Halina Kucharczyk

>>Twoja opinia<<

Mowa wpływa na całokształt rozwoju dziecka i na jego powodzenia szkolne. Pomaga w nawiązywaniu kontaktów społecznych, we właściwej komunikacji, pozwala na wyrażanie własnych sądów, uczuć, ułatwia zdobywanie informacji o świecie. Wszelkie zaburzenia w prawidłowym jej funkcjonowaniu w znacznym stopniu utrudniają osiąganie sukcesów w przyszłym życiu. Pod koniec wieku przedszkolnego dziecko w zasadzie powinno swobodnie posługiwać się mową, często jednak u dzieci w tym okresie pojawiają się zaburzenia, które powinny być jak najszybciej wychwytywane i poddawane terapii.

Wyróżnia się kilka etapów mowy dziecka:

• OKRES MELODII: trwa od urodzenia do ok. 1 r.ż. W komunikacji posługuje się krzykiem, płaczem, tworami onomatopeicznymi, przez które naśladuje spostrzeganą przez siebie rzeczywistość. W 2-3 miesiącu życia pojawia się głużenie, początkowo ma charakter spontaniczny, a następnie pojawia się jako reakcja na widok bliskiej osoby. Ok. 6 miesiąca życia dziecko zaczyna gaworzyć. Wielką radość sprawia mu parskanie, prychanie, powtarzanie szeregu sylab. Gaworzenie dostarcza dziecku nowych wrażeń słuchowych
• OKRES WYRAZU: przypada na 2 r.ż.. Maluch rozumie o wiele więcej słów, wyrażeń i zdań, niż jest w stanie sam wypowiedzieć, mówimy wtedy o słowniku biernym. W okresie tym obok istniejących już samogłosek w mowie dziecka doskonali się artykulacja spółgłosek: m, p, b, t, d, n, k, ś, ć, czasem ź, dź. Charakterystyczną cechą wymowy dziecka w tym okresie jest upraszczanie budowy słów przez określanie nazwy wyrazu jego pierwszą lub ostatnią sylabą / daj - da, miś - mi /
• OKRES ZDANIA: przypada na okres ok. 2 - 3 r.ż. Jest to czas budowania zdań. Początkowo są to zdania proste, stopniowo przechodzą w dłuższe wypowiedzi, cztero-pięcio wyrazowe. Rozumie zdania złożone, funkcje przedmiotów, niektóre przymiotniki, rozumie słowa oznaczające kolor, słucha dłuższych opowiadań. Słownik wzrasta do ok. 200 słów. Zapamiętuje wierszyki, zadaje spontaniczne pytania. Często dziecko "poprawia mowę dorosłych", którzy popełniają błąd i wypowiadają przy dziecku wyrazy w sposób spieszczony. W tym okresie poprawnie wypowiada spółgłoski: p, b, m, f, w, k, g, h, t, d, n, l, samogłoski ustne a, o, u, e, y, i, czasem nosowe: ą, ę. Mowa dziecka staje się bardziej zrozumiała.
• OKRES SWOISTEJ WYMOWY DZIECIĘCEJ: przypada na okres przedszkolny, między 3 a 7 rokiem życia. Dalej wzbogaca się zasób słownictwa, rozwija umiejętność budowania zdań złożonych, następuje dalszy rozwój artykulacyjny. Słownictwo wzrasta, w wieku ok. 4 lat 900 słów, opisuje wiele wydarzeń z przeszłości, poprawnie używa czasu przeszłego i przyszłego. Mówi płynnie i poprawnie.

Czynniki wywołujące zaburzenia mowy mogą być różne, endogenne lub egzogenne. Poziom wymowy dziecka zależny jest w dużej mierze od jego ogólnego rozwoju, od stanu systemu nerwowego, aparatu słuchowego, sprawności narządów mowy. Powstawanie głoski opiera się na procesach zachodzących w korze mózgowej, na właściwym funkcjonowaniu analizatorów słuchowych i kinestetyczno-ruchowych mowy. Dlatego też stan wymowy dziecka w wielu wypadkach świadczy o właściwym, lub niewłaściwym rozwoju psychicznym i fizycznym.

Dzieci w przedszkolu najczęściej przejawiają:

1. Dyslalie. Dyslalia polega na niemożności prawidłowego wymawiania jednego, kilku, kilkunastu, a nawet wszystkich dźwięków (bełkot). Dotyczy więc zaburzeń dźwiękowej strony języka objawiających się zniekształceniem głosek (ich deformacją), zastępowaniem (substytucją) bądź opuszczaniem (elizją), w wyniku czego brzmienie odbiega od ogólnie przyjętej normy wymawianiowej.
   Dyslalie obejmują:
   • wadliwe wymawianie głosek /np. "r" języczkowe/,
   • opuszczanie dźwięków /np. krowa - kowa/,
   • zastępowanie głosek innymi / np.koło - toło/,
   • mowa nosowa,
   • brak głosek miękkich /np.pies - pes/,
   • tzw. mowę dziecinną /np.jestem - jeśtem/.
2. Opóźnienie rozwoju słowno-pojęciowego. Dziecko ma ubogi słownik, mówi mało, nie rozumie pojęć, jest nieśmiałe, nie potrafi dokonywać analizy słuchowej wyrazów.
3. Brak dźwięczności w realizacji głosek dźwięcznych. Zazwyczaj wynika to z zaburzeń słuchu.
   Objawy:
   • nie wymawianie głosek dźwięcznych b,d,g,w,z,ż,ź,
   • mylenie głosek dźwiękopodobnych /np. sala - cala/.
4. Zniekształcenia niektórych głosek. Może to być wynikiem niedosłyszenia.
5. Jąkanie. Powstaje na skutek różnych przyczyn, nawet emocjonalnych, a także wynika z zaburzeń działania narządów związanych z mową. Dziecko takie powtarza sylaby, wyrazy, hamuje swoją wypowiedź, mowa jest niewyraźna, oddech jest krótki, towarzyszą temu zjawisku współruchy - tiki nerwowe.

Terapię poprzedza wnikliwe badanie, szereg obserwacji, wywiady z rodzicami, analiza rysunków i prac dziecka. Można ją prowadzić indywidualnie, lub zespołowo. Ćwiczenia obejmują pracę nad wzbogacaniem słownika dziecka i nad korygowaniem wymowy, a celem jest nie tylko wywołanie prawidłowego brzmienia głoski, ale i wytworzenie nawyku posługiwania się prawidłową mową. Prawidłowa wymowa opiera się na prawidłowym funkcjonowaniu aparatu słuchowego, oddechowego i artykulacyjnego/narządów mowy/. Ta koordynacja opiera się na wytwarzaniu w korze mózgowej związków czasowych, połączeń miedzy analizatorami słuchowymi i kinestetyczno-ruchowymi mowy. Chodzi tu nie tylko o wytwarzanie tych związków, lecz i o utrwalenie ich, bo wtedy dopiero prawidłowa wymowa staje się nawykiem.

Ćwiczenia słuchowe

Analizując wymowę dzieci, należy zwrócić uwagę na to, czy dziecko dobrze słyszy. Celem ćwiczeń słuchowych prowadzonych w przedszkolu jest rozwijanie wrażliwości dziecka na rodzaj dźwięku, rytm, tempo, ton, melodię. Ćwiczenia słuchowe prowadzone są podczas zajęć i zabaw z zakresu umuzykalnienia. Duży wpływ na rozwój mowy ma mowa dorosłych, która powinna być wyraźna, spokojna. Za pomocą słuchu fonemowego, dziecko może wyodrębnić z mowy wyrazy, z wyrazów sylaby, z sylab głoski. Naturalny trening słuchu odbywa się bardzo wcześnie. Już niemowlę rozróżnia i reaguje na głos matki. W II półroczu życia zaczyna różnicować dźwięki i je naśladować. Ćwiczenia należy rozpoczynać od rozróżniania fonemów kontrastowych /a, p, u, m, i/.

Propozycje ćwiczeń usprawniających funkcje:

• różnicowanie dźwięków mowy przez powtarzanie głosek, określanie ich położenia w wyrazie,
• zabawa w słowa, wymyślanie wyrazów na określoną głoskę, szukanie do nich rymu,
• zabawy i gry rytmiczne - wykonywanie określonego, umownego ruchu na hasło dźwiękowe, muzyczne lub werbalne,
• bogacenie słownika biernego i czynnego przez opowiadania, opisy, rozmowy,
• nauka wierszy, a także pamięciowe opanowanie prozy.

Ćwiczenia oddechowe

Mają na celu pogłębienie oddechu, rozruszanie przepony, wydłużenie fazy oddechu. Ćwiczenia oddechowe prowadzimy w przedszkolu podczas nauki piosenek, wypowiadaniu wierszy, podczas ćwiczeń gimnastycznych. Niektóre zabawy mogą być stosowane jako ćwiczenia oddechowe: robienie baniek mydlanych, dmuchanie w kwiaty dmuchawca, zdmuchiwanie papierowych kuleczek, przesuwanie ich, wąchanie np. zapachu kwiatów...., wykonywanie prawidłowego wdechu i wydechu, wykonywanie wydechu wymawiając "s" raz ciszej, raz głośniej, nadmuchiwanie balonów, gra na organkach, trąbce, gwizdku.

Ćwiczenia usprawniające narządy mowy.

Celem tych ćwiczeń jest usprawnienie mięśni narządów mowy, wzmocnienie ich.

1. Ćwiczenia żuchwy /opuszczanie i podnoszenie żuchwy ku górze, ruchy do przodu i do tyłu/
2. Ćwiczenia warg /wysuwanie i spłaszczanie warg złączonych, zakładanie wargi dolnej na górną, cmokanie, parskanie, dmuchanie: przez wargi w kształcie dzióbka, z zębami górnymi na dolnej wardze, bokiem, nadymanie policzków i powolne wypuszczanie powietrza ustami lub nosem/.
3. Ćwiczenia języka /wysuwanie i chowanie języka, przesuwanie języka od kącika do kącika warg, wysuwanie języka daleko na brodę, oblizywanie warg, unoszenie języka w kierunku nosa, oblizywanie zębów, klaskanie językiem.../ Podczas ćwiczeń należy zwracać uwagę, aby żuchwa była nieruchoma.
4. Ćwiczenia podniebienia miękkiego /ziewanie, kaszlanie z językiem wysuniętym na zewnątrz jamy ustnej, chrapanie na wdechu i wydechu, wymawianie sylab: ak, ka, ku, aka, oko, uku, oddychanie - wdech przez nos, wydech przez usta/

Gimnastyka przygotowująca do wymowy głoski "r":

"R" jest spółgłoską drżącą. Przy jej wymowie wibruje koniuszek języka. Głoska ta pojawia się w postaci dojrzałej zwykle pod koniec 4 roku życia.

Przykłady ćwiczeń:

Ćwiczenia warg: podnoszenie i opuszczanie dolnej wargi, cofanie lewego i prawego kącika ust na przemian, równocześnie, oblizywanie warg, naśladowanie parskania konia, warkotu motoru, dotykanie górnymi siekaczami dolnej wargi, a dolnymi górnej.

Masaż warg: przy zwartych siekaczach, ruchem okrężnym, w dół i górę /palcem/

Ćwiczenia języka: wysuwanie języka na zewnątrz jamy ustnej, dotykanie językiem nosa, podbródka, górnych zębów, oblizywanie językiem zębów, zlizywanie miodu ze spodeczka, dynamizowanie mlaskania i cmokania, wymawianie: lalalalala........lllllllllllll, dddddddddddd......dtdtdtdt.

Ćwiczenie górnej szczęki: swobodne opuszczanie w dół i podnoszenie dolnej szczęki, przy płaskim języku.

Ćwiczenia ortofoniczne

Powinny mieć charakter zabawy lub gry dydaktycznej, należy wiązać je z całokształtem pracy nad mową dziecka, a więc z rozwijaniem słownika, z wdrażaniem do prawidłowej budowy zdań, stosowania odpowiednich form gramatycznych mają więc charakter wszechstronnego rozwoju mowy dziecka. W ćwiczeniach ortofonicznych - dźwiękonaśladowczych, prowadzonych na podstawie utworów literackich, obok kształcenia wymowy, rozwijamy umiejętność rozumienia tekstu, kształcimy wyobraźnię, pamięć. Im młodsze dzieci tym charakter ćwiczeń ortofonicznych prostszy, np.: mając na celu wzmocnienie mięśni warg na samogłoskach, można zainicjować zabawę w "usypianie laleczki" po wcześniejszym opowiadaniu nauczyciela. Ćwiczenia te nie mogą polegać tylko na biernym powtarzaniu zgłosek lub głosek, bo stałoby się... to nużące, ćwiczenia, w których cel zabawy budzi aktywność umysłową i uczuciową dziecka, są dla niego interesujące, zachęcają wtedy do dobrego wykonania zadania, wpływają na sferę ambicjonalną.

Wszystkie ćwiczenia należy wykonywać w wolnym tempie, ale rytmicznie i systematycznie.

Wiersze do wykorzystania podczas pracy nad kształceniem wymowy dziecka

Propozycje zabaw i ćwiczeń stymulujących językowy rozwój mowy
/opracowano na podstawie E.Chmielewska "Logopedia poradnik dla rodziców i nauczycieli/

Zabawy mają na celu pokazanie prawidłowej artykulacji samogłosek i spółgłosek, najczęściej sprawiających trudności w wymowie, mogą być swoistymi przerywnikami lub stanowić dodatek do tematu wiodącego.

1. Zabawy z rymem: wyszukiwanie ze zbioru wyrazów tych, które się rymują /np.: kwiatek-statek, moda-woda,/ śpiewanie rymowanek, układanie własnych wierszyków, kończenie rymowanych zdań /Poszła Ola do .... przedszkola/, szukanie rymów do słów /domek-Tomek/.
2. Zabawy ortofoniczne: odgadywanie, jakie odgłosy wydają pokazane na ilustracji zwierzęta, naśladowanie tych odgłosów, zabawa w środki lokomocji, słuchanie dźwięków z taśmy magnetofonowej i nazywanie ich, wyszukiwanie dźwięków w otoczeniu, wsłuchiwanie się w ciszę - co słychać, słuchanie wierszy zawierających wyrazy dźwiękonaśladowcze.
3. Zabawy z sylabami: wyklaskiwanie słów sylabami, śpiewanie zdań sylabami, kończenie rozpoczętego wyrazu tra....wa, ro.....wer, odgadywanie słów-czynności wymawianych sylabami sia-daj-cie, układanie słów z rozsypanki sylabowej /dla starszych dzieci/
4. Zabawy z głoskami: wyodrębnianie głosek w nagłosie, śródgłosie, wygłosie, wypowiadanie wyrazów jednocześnie przedłużając np. pierwszą głoskę /rrrrrrrrrak/, obserwowanie układu warg w lusterku, przy wypowiadaniu głosek, telefon głoskowy-dziecko podaje wyraz, drugie wypowiada wyraz rozpoczynający się od głoski, którą słyszy na końcu wyrazu np.: klatka-ananas, wyszukiwanie obrazków, których nazwa rozpoczyna się na tą samą głoskę.
5. Zabawy z wyrazami: próby tworzenia prostych zdań o przedmiocie, lub na podstawie ilustracji, kończenie zdań wypowiadanych przez nauczyciela, liczenie ilości wyrazów w zdaniu, odgadywanie po dotyku przedmiotów z worka i tworzenie z danym słowem zdania, rozwiązywanie rebusów, zagadek, układanie historyjek, tworzenie mini-teatrzyków.

>>Twoja opinia<<

Strona główna Opinie W sieciDownloads Publikacje E-learning O stronie