Dzia³a tylko w IE - sorry!    
     

Wp³ywy germañskie i celtyckie na S³owiañszczy¼nie

mgr Teresa Domin


Wp³ywy germañskie i celtyckie na S³owiañszczy¼nie

Pod sw± w³asn± nazw± S³owianie, plemiona zaliczane do ludów indoeuropejskich, pojawili siê na scenie dziejowej dopiero w po³owie VI w. n.e. Wed³ug badañ opanowali ziemie w dorzeczu Wis³y i Odry. Jak wolno s±dziæ, opanowanie ziem polskich przez ludno¶æ s³owiañsk± nie by³o wyczynem jednorazowym. Najwcze¶niej opanowali tereny dzisiejszej Ma³opolski oraz prawobrze¿e ¶rodkowej Wis³y. Centrum kraju i obszar pó³nocno zachodni opanowali pod koniec VI w. Najpó¼niej zasiedlili Pomorze Wschodnie oraz ¦l±sk. Nale¿y jednak podkre¶liæ, ¿e by³y to plemiona s³abiej rozwiniête ni¿ Germanie i Celtowie, ¿yj±cy na obszarach dzi¶ uto¿samianych z ziemiami S³owian na prze³omie epoki br±zu i ¿elaza, a nawet w pocz±tkach naszej ery.

Osadnictwo i kierunki ekspansji terytorialnej Celtów miêdzy erami br±zu i ¿elaza

Nie roszczê sobie prawa do omówienia ca³ej historii osadnictwa Celtów i Germanów na terenach Zachodniej i ¦rodkowej Europy w V-I w. p.n.e. oraz opisania wszystkich wa¿nych faktów i zjawisk zwi±zanych z tym tematem. Mo¿e, wiêc mieæ miejsce sytuacja, kiedy wydarzenia historyczni zostan± okrojone do minimum. Uwa¿am jednak, ¿e nie mogê omawiaæ wp³ywów celtyckich na S³owiañszczy¼nie bez przypomnienia gdzie i jak ¿yli oraz co po sobie zostawili.

Celtowie to lud zachodnioeuropejski, który ¿y³ w IX-V w. p.n.e. w dorzeczu górnego Renu i Dunaju. Tak jak inne plemiona szukali dogodnych warunków naturalnych. Szybko opanowali tereny dzisiejszej Francji, Hiszpanii i Portugalii dalej na pó³noc przedostali siê na wyspy brytyjskie. Odt±d znani jako Galowie rozpoczêli wielk± ekspansjê w wyniku, której zdobyli znaczne obszary Europy ¦rodkowej i Po³udniowej oraz czê¶ci Azji Mniejszej, lecz nigdy nie powsta³o ich zjednoczone pañstw mapa nr 1. Europa w III w. p.n.e.

Na prze³omie II i I tysi±clecia p.n.e. na terenie wspó³czesnej Europy centralnej, sytuacja kulturowa by³a do¶æ stabilna. W okresie tym interesuj±cy nas obszar zamieszkiwa³y ludy tzw. kultury pól popielnicowych. Charakteryzuj±ce siê znacznie ujednoliconym trybem ¿ycia, podobnymi obrzêdami oraz wierzeniami. Do zespo³u kultur pól popielnicowych nale¿y te¿ kultura ³u¿ycka, grupy sasko-³u¿ycka, ¶l±ska, górno¶l±sko-ma³opolska. Kultura ta wystêpuje niemal na obszarze ca³ej Europy, co by³o spowodowane wêdrówkami ludno¶ci. Nale¿y podkre¶liæ, ¿e pierwotne siedziby Celtów, dzisiejsza Francja oraz pó³nocne Niemcy, by³y równie¿ punktem wêdrówek na wschód w tym na tereny dzisiejszej Polski, gdzie pierwsze grupy dotar³y ju¿ w IV w. p.n.e.

Mapa nr 2. Okres lateñski

Celtowie miêdzy erami br±zu i ¿elaza stworzyli "przej¶ciow±" kulturê, nazwan± halsztack± od archeologicznego znaleziska w miejscowo¶ci Hallstatt w Austrii. Okres halsztacki przypada na czas od 700 do 400 lat p.n.e. kultura halsztacka w tym czasie objê³a znaczn± czê¶æ Europy ¦rodkowej, od Francji poprzez dorzecze Renu, Dunaju a¿ do Adriatyku, dorzecza £aby i Odry, a tak¿e Kotliny Czeskiej. Mianem stylu halsztackiego okre¶la siê specyficzny sposób produkcji i zdobnictwa wyrobów ceramicznych oraz metalowych, a tak¿e zwyczaje pogrzebowe- groby p³askie w obstawach kamiennych, popielnicowe lub kloszowe, na rozleg³ych cmentarzyskach wyposa¿one w dary grobowe. Osi±gniêcia Celtów jednak bardziej charakteryzuje okres lateñski datowany na IV-I w. p.n.e. obejmuj±cy wszystkie tereny zajête przez Galów, nazwa okresu pochodzi od miejscowo¶ci La Tene w Szwajcarii, gdzie natrafiono po raz pierwszy na du¿± liczbê zabytków tego okresu. W nawi±zaniu do tradycji wcze¶niejszego okresu halsztackiego, powsta³ oryginalny styl sztuki lateñskiej, przejawiaj±cy siê w twórczym modyfikowaniu motywów ro¶linnych, zoo- i antropomorficznych oraz nadaniu im swoistej stylistyki - d±¿enie do zape³nienia ornamentem ca³ej powierzchni zdobionych przedmiotów.

Dziedzictwo kulturowa Celtów na ziemiach s³owiañskich

W po³owie IV w. p.n.e. trwa³a w Europie wielka ekspansja Celtów, którzy stali siê w zachodniej i centralnej czê¶ci kontynentu g³ównym czynnikiem kulturowym na prze³omie miêdzy epok± br±zu i ¿elaza. Celtowie poszerzali swe domeny w Europie centralnej. Ogromna czê¶æ kontynentu, od pó³nocnej Italii do Wysp Brytyjskich, od Karpat do pó³nocnych Niemiec, a¿ do Morza Czarnego, sta³a siê Europ± celtyck±. Nie oznacza to, i¿ zamieszkuj±ca tu wcze¶niej ludno¶æ nieceltycka zosta³a unicestwiona. Nowe tereny Celtowie zajmowali czêsto w sposób pokojowy, w wielu miejscach wchodzili na tereny s³abo lub ca³kowicie nie zasiedlone. Na nowo opanowanych obszarach szybko zanikaj± lokalne kultury i powstaje w miarê jednolity system lateñski. Potwierdza to, przekonanie, i¿ ludno¶æ lokalna przyjê³a kulturê przybyszów, z którymi ca³kowicie siê zasymilowali.

Mapa nr 3. Ziemie polskie w epoce ¿elaza

W czasie, gdy na ziemiach Polski pó³nocno-zachodnich panowa³a tzw. kultura pomorska, w Polsce ¶rodkowej rozwija³a siê kultura tzw. grobów kloszowych, tj. oko³o 2200 lat temu, mia³y miejsce procesy zapowiadaj±ce nastanie ery ¿elaza. W tych okoliczno¶ciach na teren ¦l±ska przenikali Celtowie. Reprezentowali oni bardziej rozwiniêt± cywilizacjê. Dla ziem polskich oznacza³o to szybki rozwój cywilizacji ¿elaza. Wzory celtyckie "pchnê³y" naprzód tereny rozpadaj±cej siê kultury ³u¿yckiej.

W ci±gu IV w. p.n.e. na tereny s³owiañskie - dzisiejsze ziemie Polski, dotar³o kilka grup ludno¶ci celtyckiej. Najwcze¶niej, bo ok. 400r.p.n.e., nowi przybysze dotarli nad ¶rodkow± Odrê w okolice dzisiejszego Wroc³awia, zajmuj±c nie zasiedlony wówczas obszar. Centrum kultowym tej grupy sta³a siê Góra ¦lê¿a, gdzie na szczycie wznie¶li kamienne rze¼b (np. figura nied¼wiedzia). Oko³o 250-230 p.n.e. kultura celtycka na tych terenach zanika. Mieszkaj±cy tu Celtowie albo zostali wyparci albo zasymilowani przez przedstawicieli kultury przeworskiej.

Jeszcze w 1 po³owie IV w. p.n.e. Celtowie przybyli na Górny ¦l±sk, zajmuj±c teren Wy¿yny G³ubczyckiej okolice Raciborza i G³ubczyc. Utworzyli tu osady wydaje siê, ¿e dla tej grupy wa¿n± role odgrywa³a osada w Nowej Cerkwi. Znaczna zamo¿no¶æ mieszkañców tej osady pozwala s±dziæ, i¿ by³a to g³ówna osada Celtów na Wy¿ynie G³ubczyckiej. W II w. p.n.e. nawi±zali oni kontakty z ludno¶ci± kultury przeworskiej, a do koñca tego wieku kultura lateñska na tych terenach zanik³a.

W pierwszej po³owie III w. p.n.e. W rejonie górnej Wis³y w okolicach Krakowa, a tak¿e nad ¶rodkowym Sanem, osiedli³y siê kolejne plemiona Celtów. Skupisko ludów kultury lateñskiej w zachodniej Ma³opolsce obejmowa³o ziemie miêdzy Krakowem a Nid± i Rab±. Tereny te by³y w tym czasie zamieszka³e, to te¿ Celtowie stworzyli oddzielne enklawy osadnicze. Z pocz±tkowego okresu zamieszkiwania Celtów w okolicach Krakowa pochodzi cmentarzysko oraz ¶lady kilku du¿ych osad w okolicach Nowej Huty. W pocz±tkach II w. p.n.e. na tych terenach dosz³o do zmieszania siê kultury celtyckiej oraz przeworskiej.

Celtowie stworzyli bardzo bogat± kulturê jej rozkwit przypada na II w. p.n.e. Wkraczaj±c na ziemie s³owiañskie zajmowali tereny dobre pod wzglêdem warunków naturalnych. Tworzyli osady o wysokim poziomie rozwoju. Okres halsztacki potwierdza istnienie osiedli otwartych typu wiejskiego z budowlami naziemnymi na planie czworok±ta. Struktura spo³eczna wczesnoplemienna, widaæ zró¿nicowanie maj±tkowe. Okres lateñski przyniós³ powrót do budowania oppidum, czyli grodu otoczonego wa³em, na terenie Polski nie natrafiono na celtyckie oppidum. Zostawili natomiast ulepszone narzêdzia rolne. Stosowali ulepszone, okute ¿elazem, typy sierpów i kos. Rozwijali wiele rzemios³, szczególnie obróbkê metali kolorowych i ¿elaza. Celtyccy jubilerzy tworzyli ozdoby pokryte charakterystycznym ornamentem, do którego stosowali równie¿ szk³o. Przy produkcji ceramiki stosowali ko³o garncarskie. Celtowie jako pierwsi na ziemiach S³owian rozpoczêli bicie srebrnych i z³otych monet. Po¶wiadczaj± to, formy odlewnicze tzw. Kr±¿ki mennicze znalezione pod Krakowem w Zakrzowie oraz w Mogile. ¦lady pobytu Celtów w Polsce znane s± g³ównie z osad z okolic Krakowa. Jednym z najwiêkszych znalezisk zwi±zanych z pobytem Celtów w Ma³opolsce s± dwa groby odkryte w Iwanowcach ko³o Krakowa. Zmarli byli wyposa¿eni w rytualne zgiête miecze w ¿elaznych pochwach, groty, fragmenty ¿elaznych ogniw pozosta³o¶ci po pasach, zapinki, naczynia oraz umba - ochrona ¶rodkowej czê¶ci tarczy. Groby kultury lateñskiej wystêpuj± tak¿e w Kietrzu. Znaleziskiem tzw. lu¼nym jest obosieczny ¿elazny miecz w zdobionej pochwie znaleziono w okolicach Rzeszowa. Du¿e ilo¶ci lateñskiej ceramiki malowanej znaleziono w okolicach Krakowa - Pleszów, Tropiszów, Igo³omia.

U schy³ku III w. p.n.e. na terenach objêtych latenizacj± dokonuj± siê przemiany kulturowe w wyniku, których powstaj± kultury przeworska - w Polsce ¶rodkowej i czê¶ciowo po³udniowej oraz oksywska na Pomorzu.

Latenizacja ziem polskich wyrazi³a siê powstaniem dwóch kultur: przeworskiej oraz oksywskiej. Ludno¶æ ¿yj±ca na terenach, objêta dzia³alno¶ci± Celtów, zaadoptowa³a ich wzorce w sposób odpowiadaj±cy tradycji oraz w³asnym potrzebom tych plemion. Wp³ywy Celtów stworzy³y za¶ bazê cywilizacyjn± dla dalszego rozwoju ziem s³owiañskich.

Wp³ywy germañskie na S³owiañszczy¼nie

Germania nazwa funkcjonuj±ca od czasów staro¿ytnych, okre¶laj±ca obszary po³o¿one na wschód od Renu i na pó³noc od górnego i ¶rodkowego Dunaju. Tereny te zamieszkiwa³a grupa ludów indoeuropejskich wyodrêbnionych na prze³omie II i I tysi±clecia p.n.e. Do wa¿niejszych plemion germañskich nale¿eli Goci, którzy pierwotnie zamieszkiwali Skandynawiê i tereny Pó³wyspu Jutlandzkiego - Gotlandia, sk±d w pocz±tkach naszej ery rozpoczêli ekspansjê na po³udnie w kierunku Europy ¦rodkowej. W tym te¿ czasie opanowali dzisiejsze tereny polskie - Pomorze.

W dorzeczu £aby od po³owy I tysi±clecia p.n.e. rozwija³a siê kultura jastorfska, której ludno¶æ stanowi³a jeden z od³amów Germanów. Wschodnie grupy kultury jasferskiej wystêpowa³y w zachodniej Polsce - grupa odrzañska na zachodnim Pomorzu oraz grupa gubiñska na £u¿ycach i w czê¶ci Dolnego ¦l±ska. Plemiona germañskie - Swebowie zamieszkiwa³y wy³±cznie w osadach nieobronnych. By³y one zgrupowane w skupiskach, oddzielonych od siebie pasami terenu niezaludnionego. Skupiska te identyfikuje siê z siedzibami poszczególnych plemion. Ludno¶æ kultury jasferskiej zajmowa³a siê rolnictwem i hodowl±. Przejawem narastania w¶ród ludów germañskich tendencji do migracji, by³a wielka wêdrówka Cymbrów w latach 120-101 p.n.e. Przeszli oni tereny wzd³u¿ £aby, a nastêpnie wzd³u¿ Odry i dalej kieruj±c siê na po³udnie. Ekspansja Germanów przybiera³a czêsto postaæ zbrojnych najazdów. Ich nap³yw, na dzisiejsze ziemie Polski, doprowadzi³ do zaniku kultury Celtów na tych terenach i upowszechnienia siê kultury przeworskiej.

Mianem kultury przeworskiej okre¶la siê pozosta³o¶ci osadnictwa lugijskiego, rozwijaj±cego siê w po³udniowej i ¶rodkowej Polsce ju¿ od koñca III w. p.n.e. Najprawdopodobniej w obrêbie tej kultury zamieszkiwa³y te¿ plemiona germañskich Wandalów: Silingów, Hasdingów. Na terenach zachodniej Wielkopolski prawdopodobnie Burgundowie. Wydaje siê, ¿e Lugiowie byli zwi±zkiem wielu plemion. Ludno¶æ tej kultury zamieszkiwa³a osady o charakterze wiejskim. W obrz±dku pogrzebowym dominowa³o cia³opalenie. Groby wyposa¿ane by³y w naczynia gliniane, przedmioty codziennego u¿ytku, ozdoby, narzêdzia i broñ.

W ci±gu pierwszej po³owy I w. n.e. na tereny wschodniego Pomorza przybyli Goci, a nastêpnie Gepidzi. Osiedlili siê na Pojezierzu Kaszubskim i Krajeñskim oraz w okolicach dzisiejszego Elbl±ga. Ich dzia³alno¶æ spowodowa³a daleko id±ce zmiany w kulturze zamieszkuj±cej tu dotychczas ludno¶ci. Ju¿ na prze³omie er na cia³opalnych cmentarzyskach Pomorza Wschodniego pojawi³y siê pierwsze groby szkieletowe. Na nekropoliach, wi±zanych z Gotami, wznoszono kamienne krêgi kultowe, kurhany, stele i bruki kamienne. Nad doln± Wis³± upowszechni³ siê zwyczaj nie wk³adania do grobów zmar³ych mê¿czyzn broni i przedmiotów z "cennego" ¿elaza, do grobów kobiet natomiast wk³adano liczne ozdoby z br±zu, srebra, czasem z³ota. Zmiany te wyodrêbni³y now± kulturê, która uformowa³a siê pod koniec I w. n.e. - kultura wielbarska. Kultura ta w drugiej po³owie II w. przemieszcza³a siê na obszary wschodniego Mazowsza i Podlasia, a nawet na Polesie i Wo³yñ. Trudno okre¶liæ, co spowodowa³o te wêdrówki. Prawdopodobnie wewnêtrzne wojny miêdzy Gotami a Gepidami oraz Burgundami oraz najazd Hunów zmusi³y ludno¶æ tej kultury do porzucenia swych siedzib. Jednak nad doln± Wis³± kultura wielbarska przetrwa³a do po³owy V w.

Pamiêtaæ jednak nale¿y, i¿ Goci nie opanowali ziem kultury przeworskiej. W ten sposób na ziemiach polskich panowa³y przez pewien czas dwie kultury: przeworska i wielbarska.

Podsumowanie

Mam nadziejê, i¿ przedstawi³am zasiêg i rodzaj wp³ywów germañskich i celtyckich na S³owiañszczyznê. Stara³am siê wykazaæ, ¿e osadnictwo na terenach, dzi¶ uto¿samianych ze S³owiañszczyzn±, przez plemiona s³owiañskie zaczê³o siê stosunkowo. Wydaje siê, ¿e rzymskie okre¶lenie Barbarikum wyra¿aj±ce przekonanie, i¿ ¿yj±ce tu ludu s± dzikie i barbarzyñskie, jest trafne. Dodaæ jednak nale¿y, ¿e do II w. n.e. nie by³y to plemiona s³owiañskie. Okres wojen miêdzyplemiennych, a tak¿e wêdrówki ludów europejskich w koñcu I tysi±clecia p.n.e. i pierwszych stuleciach naszej ery pozostawi³y znaczny ¶lad w prehistorii S³owian. Na ziemiach polskich znale¼li siê, wiêc kolejno Germanie za Odry, Celtowie, wreszcie germañscy Goci ze Skandynawii, Gepidzi i Burgundowie. Nie da siê pomin±æ osi±gniêæ kultury lateñskiej oraz wielbarskiej tym bardziej, ¿e pozosta³o¶ci tych kultur odnajdujemy na terenach Polski. Nowoczesny, jak na tamten czas, sposób uprawy roli, narzêdzia wzmocnione ¿elazem, rozwiniête górnictwo i hutnictwo ¿elaza, garncarstwo to tylko najwa¿niejsze osi±gniêcia Celtów, które wywar³y wp³yw na rozwój plemion s³owiañskich. Nie wspomnê o broni, przedmiotach codziennego u¿ytku i ozdobach, których twórcami byli zarówno Germanie jak i Celtowie. Powinni¶my pamiêtaæ o specyficznym sztuce Celtów, wzory i wykonanie, która inspiruje do dzi¶. Wreszcie organizacja spo³eczna i rodzaje osadnictwa sta³y siê wzorcem dla pó¼niejszych kultur w tym kultury s³owiañskiej.

Wêdrówki ludów ogarniaj±ce Europê pod koniec III w. i najazdy Hunów w pocz±tkach IV w. doprowadzi³y nie tylko do upadku Cesarstwa Rzymskie na zachodzie, ale równie¿ do ujednolicenia kultury s³owiañskiej. Korzystaj±c z tych przemieszczeñ, S³owianie przesunêli siê na zachód, znacznie rozszerzyli swoje siedziby, opanowali ca³e dorzecze Dniepru, górnej Wo³gi, ziemie miêdzy Odr± i £ab± oraz nad Wis³± i Wart±. Stworzyli w³asn± kulturê charakterystyczn± dla tej grupy ludów, wykorzystuj±c ju¿ istniej±ce wzorce.

BIBLIOGRAFIA

  1. Wielka Encyklopedia ¦wiata, tomy II i IV, Oxford 2003.
  2. Popularna Encyklopedia Powszechna, tomy III i VI, Pinex, Kraków 2000.
  3. Wielka Historia ¦wiata, tomy III-VI, Kraków 2000.
  4. Wielka Historia Polski, tom I, Kraków 2000.
  5. Historia Polski, Kopia, Warszawa 1995.
  6. Atlas Historyczny ¦wiata, PPWK, Warszawa 1994.