Działa tylko w IE - sorry!    
     

Kształtowanie aktywności dziecka w wieku przedszkolnym

mgr Beata Żmuda-Trzebiatowska


Wychowanie przedszkolne jest szczególnie ważnym etapem w rozwoju dziecka. W tym bowiem okresie dziecko nabywa podstawowe umiejętności, mające istotny wpływ na dalszy rozwój.

Wiek przedszkolny obejmuje okres życia dziecka od 3 do 7 lat. Każde dziecko rozwija się w innym tempie, każde jest indywidualnością, różni się od innych dzieci cechami fizycznymi i psychicznymi. Jednak u wszystkich dzieci pomiędzy 3 a 7 rokiem życia zachodzą zmiany typowe dla wieku przedszkolnego, pozwalające na wyodrębnienie tego okresu od innych okresów rozwojowych.

Prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny czyni z dziecka w wieku przedszkolnym istotę aktywną i ciekawą otaczającego świata. W porównaniu z innymi okresami życia, rozwój dzieci w wieku przedszkolnym odznacza się szybkim tempem. Bogaci się również skala uczuć dziecka, a reakcje i doświadczenia emocjonalne stanowią różne drogi poznawania i odkrywania rzeczywistości.

1. Kształtowanie twórczego myślenia, jego uwarunkowania

Myślenie stanowi jedną z czynności poznawczych człowieka. Według A. Jurkowskiego - "myślenie to uzewnętrzniona czynność operowania informacji, a w szczególności ich selekcja i wytwarzanie, dzięki której dochodzi do pośredniego poznania rzeczywistości."

Proces myślenia przebiega dzięki podstawowym operacjom myślowym. Większość badaczy wymienia jako elementarne następujące operacje myślowe: analizę, syntezę, porównywanie, abstrahowanie i uogólnianie.

Wymienione operacje myślowe są ze sobą ściśle związane i wzajemnie się warunkują w rzeczywistym przebiegu procesu myślenia. Wszystkie one stanowią też podstawę bardziej skomplikowanych czynności myślowych, takich jak kształtowanie pojęć i ich rozumienie.

Kształtowanie twórczego myślenia dzieci jest jednym z ważniejszych zadań wychowawczo-dydaktycznych przedszkola. Dziecko w wieku przedszkolnym nie posiada jeszcze pełnej umiejętności dokonywania różnego rodzaju operacji myślowych, takich jak porównywanie, analiza i synteza, abstrakcji i uogólnienie, rozumowanie i wyrażanie sądów. Uczy się dopiero myśleć pod wpływem własnej różnorodnej działalności, dostarczającej bogatych przeżyć i doświadczeń, w toku kontaktów z życiem społecznym, przyrodą i techniką oraz dzięki świadomej i celowej pracy rodziców i wychowawców.

Rozwój myślenia i mowy zależny jest od oddziaływania środowiska społecznego i otaczającej przyrody. Również od swoistych cech osobowości, np. od wrażliwości uczuciowej, ruchliwości procesów umysłowych, aktywności psychicznej. Środowisko społeczne wywiera wpływ, zarówno na mowę bierną dziecka, jak i na mowę czynną. W wieku przedszkolnym dziecko rozumie znacznie więcej słów, struktur gramatycznych, związków przyczynowych, skutkowych, wyrażonych w mowie dorosłego człowieka niż ich stosuje we własnej wypowiedzi. Przyswajanie mowy wiąże się ściśle z aktualnymi potrzebami dziecka, a przede wszystkim z pragnieniem porozumienia się z otoczeniem.

W wieku przedszkolnym kształtuje się u dzieci umiejętność poprawnego budowania zdań i wiązania ich w dłuższą wypowiedź na jeden temat. Przyczynami trudności w tym procesie są, z jednej strony czynności umysłowe, nie wykształcone jeszcze w członkowaniu globalnie ujmowanej treści wypowiedzi; z drugiej trudności słownikowe, mały zasób nazw przedmiotów, czynności, cech, a przede wszystkim części mowy. Na rozwój języka dziecka duży wpływ ma również jego stan fizyczny. Zdrowe dziecko ma więcej kontaktów z otoczeniem, jego naturalna ruchliwość, pragnienie zabawy, wzbogacają życie psychiczne, wywierają dodatni wpływ na rozwój mowy i myślenia.

Kształcenie myślenia dziecka odbywa się w przedszkolu w ciągu całego pobytu, podczas wszystkich zajęć, zabaw, wykonywania czynności porządkowych. Kształcenie integruje różne czynności wychowawcze, różne metody stosowane zarówno w wychowaniu umysłowym, społecznym, jak estetycznym i fizycznym.

Aktywność umysłowa dzieci jest warunkiem rozwoju ich mowy i myślenia. Dziecko nie tylko przyswaja sobie wiedzę, której dostarcza mu środowisko, lecz przede wszystkim samo spostrzega, porównuje, poszukuje wyjaśnienia faktów, zjawisk. Trzeba więc tak zorganizować otoczenie dziecka, zmieniać sytuację, wprowadzać do niego nowe elementy, aby przez porównanie z poprzednimi powodowały one zainteresowanie otoczeniem i dążność do samodzielnego poszukiwania przyczyn lub następstw faktów. Dostarczy to tematów do rozmów, dłuższych wypowiedzi oraz pobudzi do stosowania różnych środków językowych. Językowych procesie rozwoju myślenia szeroko uwzględniamy rolę zainteresowań, uczuciowej wrażliwości dzieci, bogactwa ich wyobraźni. Wyrazem zainteresowań dziecka są jego zabawy, dowolne opowiadania, prace plastyczne, a obok nich zbieractwo drobnych przedmiotów oraz pytania dziecięce.

W kształtowaniu twórczego myślenia dużą rolę odgrywa działanie, które czasem zastępuje czynności werbalne, czasem je wyprzedza lub im towarzyszy, a czasem jest przez nie spowodowane. Z tych względów wykorzystujemy aktywizującą rolę różnych form działania dla kształtowania, rozwijania mowy i myślenia.

Osiąganie pozytywnych wyników w pracy wychowawczej jest uwarunkowane znajomością psychiki każdego dziecka, do którego trzeba dostosować sposoby oddziaływania. Poziom myślenia dzieci przedszkolnych jest bardzo zróżnicowany, zwłaszcza widoczna jest jego zależność od środowiska, mniej od wieku. Toteż jedną z zasad pracy z dziećmi jest zasada poznania ich psychiki, rozwoju, a w związku z tym organizowanie pracy indywidualnej z poszczególnymi dziećmi w niewielkich zespołach.

Oddziaływanie w procesie kształtowania twórczego myślenia tylko wówczas mogą przynieść pożądany skutek, jeśli towarzyszyć im będzie właściwa atmosfera emocjonalna, wynikająca z przyjęcia w kontaktach nauczyciela z dzieckiem relacji: osoba - osoba, a nie: rola nauczyciela - rola przedszkolaka. Oznacza to, że nauczyciela powinna cechować umiejętność spojrzenia na dziecko jako na autonomiczną wartość, a więc osobą zdolną nie tylko do brania z otoczenia, ale również do dawania otoczeniu, zdolną do wyrażania własnych sądów, odczuć, wzruszeń, często tak różnych od tych, jakie przeżywają dorośli.

Sprawą ważną w pobudzeniu twórczej aktywności dziecka jest również materialne środowisko działania dziecka. Jego cechą charakterystyczną powinna być różnorodność i wielofunkcyjność zabawek, narzędzi, elementów wyposażenia sali. Trzeba umożliwić dziecku swobodny dostęp do różnych urządzeń i materiałów oraz zagwarantować mu miejsce do realizowania pomysłów swoich, kolegów czy nauczyciela, a także pomysłów wspólnych wszystkich uczestników zajęć. Aktywność dziecka nie może ograniczać się do podejmowania stale tych samych działań przy wykorzystaniu tych samych przedmiotów i w tych samych pomieszczeniach. Należy zapewnić mu możliwość kontaktu z wieloma różnorodnymi przedmiotami, które można na różne sposoby i w wielu zabawach wykorzystywać.

Wspomaganie twórczej aktywności dziecka uzależnione jest również od organizacji pracy w przedszkolu. Trzeba dążyć do tego, aby przejście od zabaw swobodnych do zajęć organizowanych przez nauczyciela odbywało się w sposób łagodny, umożliwiający zakończenie podjętej przez dziecko działalności w sposób je satysfakcjonujący. Ważne jest również to, aby rozkład zajęć był tak elastyczny, by pozwalał dzieciom na organizowanie się w różne formy aktywności zróżnicowane czasowo.

Przedstawiony sposób pracy z dzieckiem w wieku przedszkolnym, eksponujący te elementy, w których wyraża się idea projektowania okazji kształtowania twórczego myślenia, wskazuje na ich wzajemną współzależność. Nie można więc spodziewać się pozytywnych rezultatów oddziaływań, w których dominują zadania otwarte, jeśli jednocześnie towarzyszy im autokratyczny styl kierowania, szafowanie przez nauczyciela ocenami hierarchizującymi dzieci, wzmaganie tendencji rywalizujących, przesadna troska o dyscyplinę i porządek. Tak więc od nauczyciela, od rozumnego wykorzystania przez niego idei, kształtowania twórczego myślenia w pracy z małymi dziećmi zależeć będzie, czy rzeczywiście poprzez twórczą aktywność, na zajęciach i poza nimi, dzieci będą odkrywać rzeczy dla nich nowe, czy ujawnią ukryte w nich możliwości i rozwiną je, czy potrafią wspólnie wykorzystać okazję.

Praca nad kształceniem myślenia dziecka w wieku przedszkolnym jest konieczna, aby proste procesy myślowe stały się stopniowo coraz bardziej dojrzałe, aby wytwarzać u dzieci nawyki badania, analizowania, sprawdzania oraz rozwijać prawidłowe pojęcia, a tym samym przygotowywać je do myślenia abstrakcyjnego.

2. Warunki i czynniki rozwoju twórczej aktywności dziecka.

Stwarzanie dziecku korzystnych warunków dla rozwoju własnej, czyli motywowanej wewnętrznie aktywności, sprzyja ujawnianiu się twórczej aktywności.

Aby można było mówić o twórczej aktywności dziecka, powinny zostać spełnione pewne warunki:

  • wystąpienie wewnętrznej motywacji do działania przejawiające się tym, że dziecko będzie podejmowało działanie na skutek zaciekawienia treścią propozycji nauczyciela, powodowane ochotą do wykonywania określonego rodzaju aktywności, a nie pod wpływem nacisków zewnętrznych: polecenia, zakazu, lęku przed karą czy obietnicą otrzymania nagrody,
  • wystąpienie u dziecka zachowań świadczących o jego osobistym stosunku do wykonywanych czynności, takich jak: radość, zadowolenie towarzyszące realizacji działań, również upór, wytrwałość w działaniu, dążenie do pokonywania pojawiających się trudności i przeszkód,
  • pojawienie się u dziecka poczucia, że ono samo odkrywa dla siebie coś nowego, że poznaje to, czego dotąd nie znało lub nie rozumiało, uczy się wykonywać czynności, których dotychczas robić nie umiało, tworzy coś, czego dotąd nie było w jego zasobie doświadczeń czy świecie wyobrażeń.

Kształtowanie owych wyznaczników twórczej aktywności dziecka sprzyja umożliwienie mu samodzielnego wyboru działań.

Pierwsza twórczość rodzaju artystycznego zależy od wielu czynników, takich jak talent, praktyka, warunki ekonomiczne i społeczne. Ta druga twórczość, jako podstawa, jest charakterystyczną cechą osoby. I tu też muszą być spełnione określone warunki. Warunkiem postawy twórczej jest ciekawość, zaintrygowanie. Dzieci mają te zdolności, łatwo je zaintrygować, są zaciekawieni, zdumiewają się i zachwycają i to właśnie sprawia, że potrafią reagować twórczo. Procesy edukacyjne powodują jednak, że większość ludzi traci zdolność zachwytu, dziwienia się. Czują, że powinni wszystko wiedzieć i nie ma czego odkrywać.

Drugim warunkiem postawy twórczej jest zdolność koncentrowania się, zaangażowania się w to, co w danej chwili robi, czuje.

O postawie twórczej decyduje jeszcze inna umiejętność, a mianowicie - akceptowanie, a nie unikanie konfliktów i napięć. Aby tworzyć, trzeba konflikty sobie uświadomić, przeżywać je głęboko i akceptować.

Warunkiem twórczych osiągnięć artystycznych są najczęściej uzdolnienia, które często decydują tylko o wyborze czy możliwości uprawiania danej dyscypliny. W znacznym stopniu ułatwić, bądź utrudnić, twórczy rozwój jednostki może otoczenie społeczne. W otoczeniu, gdzie dziecko zachęca się do myślenia i uczestnictwa, gdy pozwala się na samodzielne podejmowanie decyzji i samorzutność działania, gdzie może dokonywać wolnych wyborów, wyrażać własny sposób widzenia spraw i rzeczy, gdzie nie ogranicza się jego swobody, dziecko na pewno będzie rozwijało się twórczo.

Każde dziecko może przejawiać własną aktywność twórczą, ale od jego otoczenia zależy to, czy w ogóle ta aktywność ujawni się i jaką działalność obejmie. Najskuteczniejsze jest kierowanie rozwojem właściwości właśnie dojrzewających u dziecka, a nie już dojrzałych. Kierowanie rozwojem własnej twórczej aktywności dziecka polega na stworzeniu odpowiednich emocjonalnych warunków do działania, w których istotą jest pełna akceptacja dziecka jako osoby.

Innym czynnikiem rozwoju twórczej aktywności dziecka jest stworzenie odpowiednich materialnych warunków do działania, to druga zasada - stymulowanie różnorodnej aktywności dziecka.

Następnym czynnikiem jest kierowanie działaniami dziecka poprzez stawianie mu "zadań otwartych", to trzecia zasada - kierowanie aktywnością dziecka poprzez "zadania otwarte".

W kierowaniu rozwojem własnej twórczej aktywności dziecka ważne jest wprowadzenie do procesu kształcenie aktywności zabawowej, gdzie ważna jest fantazja i samodzielne pomysły. Należy też w maksymalnym stopniu wykorzystać ciekawość dziecka.

Aktywność dziecka może być całkowicie kierowana przez nauczyciela, może być przez niego inspirowana, pobudzana, podejmowana poprzez różną działalność.

Aby dziecko mogło działać twórczo, musi mieć odpowiednio zorganizowane materialne środki do działania. Powinno mieć dostęp do różnych materiałów i miejsc do realizowania swoich pomysłów. Aktywność dziecka nie może ograniczać się do podejmowania stale tych samych działań na tych samych przedmiotach. Chodzi o zapewnienie dziecku możliwości kontaktu z wieloma różnorodnymi przedmiotami i sytuacjami.

Aktywności twórczej najbardziej sprzyjają sytuacje "otwarte" i zadania "otwarte". Pozostawia się dzieciom pewną swobodę co do wyboru celu i drogi działania, nad która czuwa nauczyciel. Pomaga dzieciom, podsuwając różne pomysły, możliwości, kontroluje wszystko. Otwartość ta jest również otwartością dla nauczyciela. W takich sytuacjach rozwija się umiejętność samodzielnego dochodzenia do wiedzy, kształtują otwartą postawę wobec poznawczych zjawisk, wobec innych ludzi. Kontakt nauczyciela z dziećmi jest w takich sytuacjach głęboki, bo oparty na wspólnym działaniu i na wspólnym pomaganiu sobie.

Kreatywność dzieci jest niezmierzona jeśli tylko pozwolimy jej się rozwijać. Każde dziecko jest niepowtarzalne i ma określone możliwości. My nauczyciele mamy je wspomagać, stymulować jego rozwój, traktować podmiotowo, aby czuło i widziało swą niepowtarzalność.

Ukażmy mu jego mocne strony, by uwierzyło w siebie. Jest wiele metod i ćwiczeń rozwijających twórczość dziecięcą, pozwalają one odkrywać i poznawać możliwości tkwiące w nim samym. Dziecko odkrywa siebie i innych poprzez własne działania.

Pozwólmy dzieciom tworzyć, rozwijać się inaczej. Często nas zaskoczą, bo twórczość: "to takie działanie, którego wynikiem jest skuteczne zdziwienie" - jak powiedział J. Brener.