Określenie "środowisko wychowawcze" jest stosowane we wszystkich naukach o wychowaniu, ale jego interpretacja nie jest ujednolicona. Jedni autorzy nadają mu znaczenie bardzo szerokie i rozumieją "środowisko wychowawcze" jako wszelkie bodźce i wpływy występujące w obszarze działania danej jednostki, grupy czy instytucji, inni zawężają jego znaczenie wyłącznie do kompleksu bodźców i wpływów świadomie dobieranych ze względu na zamierzone cele wychowawcze. Przykład takiej definicji podaje H. Izdebka, pisząc: "Współcześnie środowisko wychowawcze to szeroko rozumiane środowisko życia dziecka, ze swoim złożonym i skomplikowanym niejednokrotnie trudnym do uchwycenia i określenia, systemem podniet i bodźców zarówno o charakterze oddziaływań planowych, jak i wpływów samorzutnych, niezorganizowanych, niezamierzonych, tak dodatnich, jak i ujemnych". Definicja tego typu weszła na stałe do zestawu aparatury pojęciowej pedagogiki ze względu na potrzebę opisywania dużego kompleksu bodźców przyrodniczych i społecznych, wyznaczających i różnicujących wyniki wychowania, a więc takich jak wieś, osiedle mieszkaniowe, otoczenie szkoły itp. Są jednak autorzy, którzy określają "środowisko wychowawcze" w węższym znaczeniu. Na przykład A. Kamieński stwierdza, iż środowiskiem wychowawczym nazywamy "...obydwa rodzaje środowisk o celowo ukierunkowanych oddziaływaniach wychowawczych...", przy czym mówiąc o dwu środowiskach ma na uwadze zarówno "środowisko społeczne wydzielone dla określonego oddziaływania wychowawczego (szkoła, dom dziecka, dom kultury itp.) oraz środowiska naturalne, które wysiłkiem swych członków nastawiają się na realizowanie określonych celów i zadań wychowawczych (rodzina, grupa rówieśnicza, zakład pracy itp.). Istniejąca różnorodność w interpretacji określenia "środowisko wychowawcze" jest odbiciem cech opisywanej rzeczywistości, w której zawsze obok bodźców i wpływów intencjonalnie zorganizowanych występują bodźce przypadkowe. Zauważyć można również, że określenie "środowisko wychowawcze" oznacza jeden z typów środowiska życia jednostki. R. Wroczyński natomiast pisze: "Rodzina jest naturalnym i najbliższym środowiskiem wychowawczym dziecka, w niej nawiązuje pierwsze kontakty z ludźmi, poznaje pierwsze wzory osobowe. Rodzina zaspokaja biologiczne i psychiczne potrzeby dziecka, dostarcza mu wiele potrzebnych doświadczeń stwarzając warunki kształtowania jego osobowości". Wpływ wychowania rodzinnego na rozwój dziecka jest decydujący, zależy on między innymi od warunków bytowych rodziny, jej struktury, atmosfery, która panuje w domu, wzajemnych kontaktów interpersonalnych wyznaczonych przez postawy rodziców i więzi emocjonalne między nimi, od metod oddziaływania na dziecko. Sfera wpływów rodziny na wychowanie dziecka jest bardzo ważna, a jej społeczno-wychowawcze konsekwencje mają niejednokrotnie decydujące znaczenie. Problem uwidacznia się w całej pełni wówczas, gdy rodzice stają wobec poważnych trudności wychowawczych. Diagnoza pedagogiczna takich przypadków wykazuje, że nie brak troski o dziecko czy brak okazywanego mu uczucia, nie brak wskazań jak należy postępować, ale właśnie całe społeczne tło życia rodziny, postawy rodziców wobec siebie i innych ludzi, wobec różnych problemów i zjawisk otaczającego świata stanowią źródło nieprawidłowych zachowań dziecka. Bardzo ważnym czynnikiem oddziałującym na dziecko w rodzinie jest właściwy dla niej klimat psychiczny. Dobry klimat psychiczny zespala rodzinę jako całość, sprzyja porozumiewaniu się i wzajemnemu zrozumieniu, ułatwia rozładowywanie pojawiających się konfliktów, pozwala na tworzenie i doskonalenie systemu wychowania najbardziej korzystnego z punktu widzenia rozwoju osobowości dziecka i jego przygotowania do życia, hamuje dążenia egoistyczne, pobudza wyobraźnię, wzbogaca życie rodzinne o wartości najcenniejsze, bo niewymierne. "Wychowawczej działalności rodziny nie jest w stanie zastąpić żadne inne środowisko ze względu na typ więzi łączących z rodziną oraz obyczajowo i społecznie usankcjonowany fakt konieczności jej posiadania. Z uwagi, jaką przywiązuje się w każdej zbiorowości do posiadania rodziny, wynikają poważne konsekwencje natury wychowawczej, takie jak: - troska o prawidłowy rozwój fizyczny dziecka, jego sprawność i zdrowie,
- troska o rozwój intelektualny (umysłowy),
- zaspokajanie potrzeb emocjonalnych (uczuciowych) dziecka, przy równoczesnym w zbogacaniu jego życia uczuciowego, rozwijaniu w nim dyspozycji pozytywnych przełamywaniu dyspozycji negatywnych,
- wdrażanie w kulturę własnego społeczeństwa, grupy społecznej, z którą jest się najściślej związanym, w kulturę ogólnoludzką,
- wpajanie społecznie akceptowanych zasad i norm moralnych,
- przygotowanie do samodzielnego życia, uodparnianie na napotykanie trudności i niepowodzenia, hartowanie charakteru i silnej woli,
- uczenie tolerancji dla wszelkiej odmienności poglądów (pod warunkiem, że nie są one szkodliwe czy groźne społecznie), cech indywidualnych, zainteresowań i dążeń".
Niezmiernie doniosłym zakresem wychowania w rodzinie jest wprowadzenie dziecka do świata wartości, nauczania go kryteriów ocen, zasad oceny siebie i innych ludzi, oceny rzeczy i zdarzeń. Proces uczenia się w tej dziedzinie jest długi, dokonuje się właściwie przez całe życie, ale we wczesnym dzieciństwie zostają stworzone podstawy pod jego późniejszy przebieg. Wychowanie w rodzinie może być werbalne, kiedy rodzice pouczają słownie dziecko, co jest dobre, a co złe, ale znacznie ważniejsze jest uczenie się przez przykłady rzeczywistego postępowania dorosłych, naśladowanie ich czynności, bezpośrednie uczestnictwo w działaniach, pracy i życiu dorosłych. Dziecko w bardzo wczesnym okresie uczy się określać postawy ludzi, odczytywać ich intencje z ruchów, gestów, mimiki, intonacji głosu, reakcji w określonych sytuacjach. Zatem to wszystko, co potem w życiu nazywamy umiejętnością wczuwania się w postawy innych ludzi, empatia, intuicja, możliwość zrozumienia uczuć i sposobów myślenia innych ludzi itp. zaczyna się kształtować we wczesnym dzieciństwie w rodzinie. Właśnie bezpośrednie uczestnictwo w życiu rodziny, jej zabiegach, kłopotach, troskach, nadziejach, radościach, sukcesach pozwala wykształcić w dziecku istotne elementy uspołeczniania, czyniące możliwym jego funkcjonowanie w szkole, w pracy zawodowej i we wszystkich zakresach życia społecznego. Rodzice, jeżeli nawet interesują się problematyką wychowawczą i chcą dobrze dziecko przygotować do życia, nie zawsze potrafią to we właściwy sposób realizować. Jeśli zawodowe kwalifikacje są inne, niekiedy bardzo wysokie i społecznie użyteczne, to wykonywana przez nich praca jest często bardzo angażująca i odpowiedzialna, poważnie jednak ogranicza wspólne przebywanie rodziców z dziećmi. W takich sytuacjach popełnia się często wiele błędów wychowawczych. "Wychowawca znający ucznia i jego sytuację rodzinną, jeżeli ma pełne kwalifikacje pedagogiczne, bez większego trudu może zwrócić uwagę na nieprawidłowości i podpowiedzieć właściwy sposób postępowania w tych samych warunkach życia rodziny, ale przy zmienionej taktyce pedagogicznej". Funkcje rodziny"Kiedy mówimy o funkcjach rodziny mamy na uwadze nie tylko zadania, jakie przyjmuje ona na siebie ale i skutki wywoływane przez działania i zachowania jej członków, bez względu na to, czy były zamierzone (tak jak zadania), czy też nie zamierzone i nie uświadamiane". Przykładem zadania może być kontrola wywiązywania się dziecka z obowiązków szkolnych, funkcji zaś - nieuświadomione np. oddziaływanie ojca na stosunek syna do matki i do innych osób. Rodzina spełnia w społeczeństwie dwie podstawowe funkcje: utrzymuje ciągłość biologiczną oraz przekazuje młodemu pokoleniu dziedzictwo kulturowe. Kontakty z rodzicami i osobami bliskimi stają się wzorem obcowania z rówieśnikami i dorosłymi poza rodziną. Wzajemne poszanowanie, świadczenie grzeczności, kultura języka są to wartościowe wzory, które dziecko przyjmuje w sposób naturalny. W rodzinie o niskiej kulturze osobistej, w której nieporozumienia rozstrzyga się krzykiem i wyzwiskami, uczy się ono niewłaściwego odnoszenia się do innych, nie wyłączając rodziców. Proces uspołecznienia przebiega zwykle w sposób spontaniczny, bez specjalnych pouczeń. Do podstawowych potrzeb dziecka należy - oprócz jedzenia i ubrania - wypoczynek. Niezakłócony nocny sen i oddzielne miejsce do spania. Oprócz odpoczynku biernego rodzice dbają o zapewnienie ruchu na świeżym powietrzu i możliwości zabawy z rówieśnikami. Potrzeby biologiczne dziecka są na ogół znane i przy odpowiednich środkach zaspokajane w sposób właściwy. Jednakże oprócz tych podstawowych istnieją bogate potrzeby psychiczne: bezpieczeństwa, miłości, samodzielności, uznania itd. Bardzo ważna jest potrzeba bezpiecznego oparcia w osobach najbliższych. Każde dziecko odczuwa też silnie potrzebę przynależności uczuciowej. Pragnie być kochanym, akceptowane przez rodziców, chce być dla nich najdroższe. Miłość rodzicielska nie oznacza pobłażliwości i anarchii w rodzinie. Wyraża się w przyjmowaniu dziecka takim, jakie ono jest, bez żalu, że nie jest inne, w trosce o jego pełny rozwój i zapewnienie mu dobrego przygotowania do samodzielnego życia. Rodzina ma obowiązek stopniowo usamodzielniać dziecko, w miarę nabywania przez nie doświadczeń. Dorośli powinni rozumieć i docenić wysiłek dziecka wkładany nawet w proste, zdawałoby się, czynności. Pochwała w przypadku udanych czynności, pozwala małemu uwierzyć we własne siły i zachęca do nowych, coraz trudniejszych prób. W życiu dziecka starszego, a zwłaszcza dorastającego, uznanie jest ogromnie potrzebne do akceptacji siebie i uznania własnej wartości. Następna funkcja wychowawcza rodziny to przekazywanie dziedzictwa kultury i norm regulujących współżycie. Zapoznanie z dziedzictwem kulturalnym narodu dokonuje się poprzez wdrażanie do zachowań obowiązujących w danej kulturze, a także przez uczenie korzystania z dóbr kultury oraz przygotowanie do odbioru sztuki w jej różnych dziedzinach. Rodzina wdraża do poprawnego posługiwania się mową, rozróżniania właściwych form zachowania, umożliwia kontakty z muzyką, malarstwem, przyzwyczaja do reagowania na piękno i brzydotę. Kolejną funkcją rodziny jest kształtowanie aspiracji i dążeń dzieci - pomoc w uzyskiwaniu przez nie odpowiedniej pozycji społecznej. Wymaga rozpoznania możliwości dzieci i pokierowania kształceniem, aby zostały dobrze przygotowane do samodzielnego życia i znalazły w społeczeństwie właściwe miejsce. To nie ambicje rodzicielskie, lecz zdolności i zainteresowania dziecka mają stanowić o wyborze zawodu. Ostatnią bardzo ważną funkcją rodziny jest przygotowanie dzieci do założenia własnych rodzin. Należy, więc uczyć zgodnego współżycia, planowania wydatków, racjonalnego żywienia, sporządzania posiłków, utrzymania porządku, spędzania czasu wolnego itd. Rodzice powinni prowadzić też z dorastającymi dziećmi rozmowy dotyczące wyboru małżonka, organizacji życia rodzinnego. Doświadczenia na temat funkcjonowania rodziny są również uzupełniane w szkole, jednak nic nie jest w stanie zastąpić przykładu dobrze funkcjonującej rodziny, która wyrabia pożyteczne umiejętności i nawyki.
Bibliografia - Hurlock E.: Rozwój dziecka, PWN, Warszawa 1960.
- Jundziłł I.: Trudności wychowawcze w rodzinie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989.
- Pomykało W.: Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993.
- Przetacznikowa M., Włodarski Z.: Psychologia wychowawcza, Wyd. III, PWN, Warszawa 1993.
- Dembowski J.: Rodzina w świetle psychologii, WSiP, Warszawa 1978.
- Wroczyński R.: Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 1974.
- Ziemska M.: Postawy rodzicielskie, Wyd. III, Warszawa 1973.
|
