Działa tylko w IE - sorry!    
     

Problemy wychowawcze młodzieży w okresie dojrzewania

mgr Aleksandra Edyta Rusek


Coraz częściej obserwuje się niewłaściwe zachowania dzieci i młodzieży. Agresja, wulgaryzmy, wandalizm, alkoholizm, palenie papierosów, narkotyki - to najczęściej spotykane zjawiska. Szczególnie nasilają się one w okresie dorastania. Typowe są również negatywne zachowania takie jak: konfliktowość, brak prawdomówności, opanowania, osiąganie słabszych wyników w nauce. Aby skutecznie sobie z nimi radzić musimy zrozumieć mechanizmy ich powstawania. Odkrycie przyczyn niewłaściwego zachowania młodzieży w szkole i w domu pomoże nam przejść przez okres dorastania naszych dzieci bez wzajemnych oskarżeń i nieporozumień.

Charakterystyka okresu dojrzewania

Okres dojrzewania charakteryzuje się szeregiem złożonych i burzliwych zmian biologicznych związanych z uaktywnieniem się hormonów jak również zmian psychicznych. Dziewczęta zaczynają dojrzewać około 2 lata wcześniej niż chłopcy. Zarówno początek jak i przebieg zmian u poszczególnych osób jest zróżnicowane. Obecnie obserwuje się przyspieszenie okresu dojrzewania, znaczy to, że każde kolejne pokolenie dojrzewa nieco wcześniej i szybciej niż poprzednie. Jest to wynikiem polepszenia warunków bytowania i stanu zdrowia ludzi. Przyjmuje się, że okres dojrzewania zachodzi między 11-15 rokiem życia dziewcząt, a u chłopców między 13-17 rokiem życia.

W okresie dorastania obserwuje się rozwój fizyczny, umysłowy, emocjonalny i społeczny. W rozwoju fizycznym następuje przyrost wzrostu i ciężaru ciała. Zmienia się sylwetka, zaczyna funkcjonować układ rozrodczy, występują zmiany skórne, nadmierne pocenie się oraz przetłuszczanie skóry i włosów. Rozwija się układ sercowo-naczyniowy oraz nerwowy. Zmiany w układzie nerwowym powodują początkowo zachwianie równowagi procesów hamowania i pobudzenia, co przejawia się drażliwością, niepokojem, nerwowością. Po pewnym czasie organizm powraca do równowagi układu nerwowego i innych czynności fizjologicznych.

Wzmożony rozwój umysłowy to rozwój pamięci logicznej. Myślenie staje się abstrakcyjne. Pobudzona jest fantazja i wyobrażnia, ale także krytycyzm, dotyczący najczęściej najbliższego otoczenia. W okresie dorastania młodzi ludzie poszukują zasad i wartości. Stawiają sobie pytania o cel i sens życia, pojawiają się wątpliwości światopoglądowe. Młodzi przeżywają wtedy niepewność i zagubienie a nawet całkowitą negację. Z czasem kryzys światopoglądowy mija, na część pytań młodzież znajduje odpowiedz, część z nich przestaje być istotna. W miejsce braku kompromisu pojawia się tolerancja i liberalizm.

W okresie młodzieńczym życie uczuciowe jest szczególnie intensywne. Uczucia dorastających są szczególnie chwiejne, sprzeczne i bezprzedmiotowe. Łatwo młodzi przechodzą od uczuć o zabarwieniach pozytywnych do negatywnych. Niewiedzą dlaczego w tych samych sytuacjach odczuwają raz radość a raz smutek.

Wyróżnić można trzy grupy uczuć:

  1. Stany agresywne - złość, nienawiść, wrogość, zazdrość.
  2. Stany obronne - strach, niepokój, smutek, żal
  3. Stany pozytywne - miłość, wzruszenie, pobudzenie

Mimo gwałtowności przeżyć emocjonalnych młodzi ludzie starają się je ukrywać pod pozorem obojętności. Młody człowiek odkrywa w tym czasie swój świat psychiczny. Jest zainteresowany jak wygląda on u innych. Odkrywa on swoją indywidualność i odrębność, czemu może towarzyszyć uczucie osamotnienia i wyobcowania. Następuje rozwój zdolności do samooceny i oceny innych, na początku daleki od obiektywizmu. Rozwój woli przybiera początkowo formę przekory i negatywizmu, co często prowadzi do konfliktów nawet z błahych powodów. Rozwój woli łączy się z potrzebą czynów sprzyjających wyładowaniu energii, wykazaniu odwagi i bohaterstwa. Po negatywnym etapie woli przychodzi etap świadomych wysiłków zmierzających di kształtowania swojego charakteru.

W zakresie rozwoju społecznego dochodzi do rozlużnienia więzów rodzinnych. Pozycja rodziców ulega osłabieniu, a nawet staje się obiektem krytyki i ataków. Kontaktów i zrozumienia młodzi ludzie zaczynają szukać wśród rówieśników, którzy przeżywają podobne problemy. Pojawiają się przyjażnie często na całe życie. Młodzież odczuwa potrzebę łączenia się w mniejsze grupy, które na początku są jednopłciowe.

Typowe trudności przeżywane przez młodzież w okresie dojrzewania

  1. Naruszenie równowagi psychofizycznej
  2. Huśtawka uczuć przejawiająca się w przesadnych, prowokujących zachowaniach
  3. Przejściowe zaburzenia koncentracji uwagi i zdolności do długotrwałego wysiłku umysłowego prowadzące do pogorszenia wyników w nauce
  4. Kryzys autorytetu dorosłych, bunt przeciwko nakazom, manifestacja niezależności i dorosłości
  5. Brak umiejętności z radzeniem sobie z trudnościami
  6. Próby samobójcze, ucieczki z domów, anoreksja, bulimia.

Sposoby radzenia sobie w trudnych sytuacjach

Najbardziej popularnym sposobem rozwiązywania trudnych sytuacji jest kara. Jednak często nie potrafimy konsekwentnie stosować metod wychowawczych: nagrody i kary. W wychowaniu nie ma środków uniwersalnych, dlatego stosowanie metody kary wymaga ogromnej umiejętności i kultury pedagogicznej, połączonej z uczuciem miłości do dziecka i pragnieniem jego dobra. Wychowanie nie może obyć się bez kary, jednak nagroda powinna być na pierwszym miejscu, ponieważ utrwala ona pozytywne postępowanie o wiele silniej, niż kara zdolna jest wygasić zachowanie niepożądane.

W okresie dojrzewania potrzebna jest przede wszystkim szczera rozmowa, która jednak możliwa jest tylko wtedy, gdy wcześniejsze postępowanie w procesie wychowawczym było właściwe i stworzyło podstawy do wzajemnego zaufania. Rozmowa ta powinna wyrażać zrozumienie a nie będzie oskarżeniem, krytyką i udzielaniem rad albo wścibstwem. Ciekawe przykłady rozmów w konkretnych sytuacjach dnia codziennego można znależć w książce Adele Faber i Elaine Mazlish pt. "Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały i jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły". Oto kilka przykładów:

  1. Aby pomóc dziecku, by radziło sobie z własnymi uczuciami:
    • Słuchaj dziecka bardzo uważnie
    • Zaakceptuj jego uczucia słowami: acha, rozumiem, och itp.
    • Określ i nazwij te uczucia
    • Zamień pragnienia dziecka w fantazję "Pragnę dla Ciebie wyczarować wycieczkę na Hawaje"
    • Wszystkie uczucia można zaakceptować. Pewne działania należy ograniczyć. "Widzę jak jesteś zły na kolegę ale spróbuj to załatwić spokojnie a nie impulsywnie".
  2. Aby zachęcić dziecko do współpracy:
    • Opisz, co widzisz lub przedstaw problem "Na łóżku leży mokry ręcznik".
    • Udziel informacji "Ten ręcznik moczy mój koc".
    • Opisz co czujesz "Nie lubię spać w mokrym łóżku"
    • Napisz liścik i umieść go przy wieszaku na ręcznik: "Proszę odwieś mnie na miejsce, abym mógł wyschnąć. Dziękuję. Twój ręcznik."
  3. Zamiast karania:
    • Wyraż swoje uczucia, nie atakując charakteru dziecka: "Jestem wściekły, że moja nowa piła została na dworze i zardzewiała na deszczu".
    • Określ swoje oczekiwania "Oczekuję, aby moje narzędzia zostały zwrócone po pożyczeniu ich".
    • Wskaż dziecku jak może naprawić zło: "Piła potrzebuje teraz trochę szklanej waty i cienkiej warstwy oleju".
    • Zaproponuj wybór: "Możesz pożyczać moje narzędzia, ale musisz je zwracać, inaczej utracisz przywilej używania ich. Decyduj sam".
    • Przejmij inicjatywę: Dziecko: "Dlaczego pudło z narzędziami jest zamknięte?". Rodzic: "Ty mi powiedz dlaczego".
    • Wspólnie rozwiąż problem: "Możemy ustalić, że będziesz używać moich narzędzi kiedy zechcesz, ale ja chcę być pewien, że będą na swoim miejscu, kiedy będę ich potrzebował".
  4. Aby uwolnić dzieci od grania określonych ról:
    • Wykorzystaj okazję pokazania dziecku, że nie jest tym, za kogo się uważa.
    • Stwórz sytuację, w której dziecko spojrzy na siebie inaczej.
    • Pozwól dziecku podsłuchać, gdy mówi się o nim pozytywnie.
    • Zademonstruj zachowanie godne naśladowania.
    • W szczególnych momentach bądż dla dziecka skarbnicą wiedzy.
    • Kiedy dziecko postępuje według starych nawyków, wyraz swoje oczekiwania lub uczucia.

Kilka słów o dzieciach trudnych

Nie ma dzieci złych! Trudno kochać dziecko, które rani, jest agresywne, używa wulgarnych słów, ale za tym całym złem, które tkwi w dziecku, kryje się osobista tragedia, bezradność, strach, do którego dziecko nie chce się przyznać, którego się wstydzi. Stąd zazdrość, agresja, nałogi, złe towarzystwo, w którym dziecko szuka akceptacji. Takiemu dziecku należy pomóc. Trzeba wnikliwie szukać przyczyn nieprawidłowego zachowania, bo jak powiedział Platon: "nikt nie jest zły dobrowolnie". A chińskie przysłowie mówi: "miej oczy szeroko otwarte, a uszy otwieraj powoli". Zanim cokolwiek powiesz do trudnego, zbuntowanego dziecka, dobrze się zastanów, dlaczego ono tak postąpiło. Niewłaściwy czyn powinien być przedmiotem głębokiej refleksji prowadzonej w atmosferze zrozumienia i życzliwości dla młodego człowieka. Dziecko musi czuć, że nie akceptujemy jego zachowania, a nie jego osoby. Jeżeli stosujemy kary, których mimo wszystko nie da się całkowicie uniknąć, przemyślmy rodzaj kary i wytłumaczmy dlaczego ją stosujemy. Kochamy nasze dziecko i chcemy dla niego jak najlepiej - stąd kara. Janusz Korczak napisał: "Są różne straszne rzeczy na świecie, ale najstraszniejsze, gdy dziecko boi się ojca, matki, wychowawcy. Boi się zamiast kochać. zamiast szanować".

Wychowanie jest zadaniem delikatnym ponieważ wymaga równocześnie miłości i dystansu, łagodności i stanowczości, cierpliwości i zdecydowania. Te cechy wymagają od rodzica, wychowawcy nie tylko serca, lecz zdrowego rozsądku, trzeżwości i równowagi. Nie stosujmy kar pod wpływem emocji. Dzieci trudne to dzieci o obniżonym poczuciu własnej wartości, dlatego należy podejmować takie działania, aby podnosić wartość i wiarę dziecka w siebie. Dane statystyczne świadczą o tym, że częste stosowanie wobec dziecka kar niepedagogicznych: zawstydzanie, pogróżki, oziębłość, wyśmiewanie, poniżanie, ciągłe wytykanie błędów, zbyt silne kary fizyczne przyczyniają się do rozerwania więzi rodzinnych, braku kontaktu z dzieckiem, wywołują żal do rodziców, wzbudzają gniew w dziecku, nienawiść, chęć zemsty, depresję, upór, wstyd, rozpacz lub poczucie małej wartości. Kary mają zawsze małą skuteczność. Dziecko świadomie unika kar, dlatego kłamie, oszukuje, ukrywa się, ucieka z domu, zrzuca winę na kogoś innego. Ostre kary prowadza do utrwalania i przekazywania wzorów agresywnego zachowania. dziecko bite przez rodziców będzie biło słabszych, dziecko wobec którego dorośli używali wulgaryzmów, będzie żle odnosiło się do innych itp.


Bibliografia:

  1. W. Sokoluk, D. Andziak - Przysposobienie do życia w rodzinie, WSiP W-wa 1987
  2. Faber, E. Mazlish - Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały, jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły, Media Rodzina 1992
  3. Miesięcznik "Wychowawca" - Co robić, gdy dziecko sprawia trudności wychowawcze?