Coraz częściej obserwuje się niewłaściwe zachowania dzieci i młodzieży. Agresja, wulgaryzmy, wandalizm, alkoholizm, palenie papierosów, narkotyki - to najczęściej spotykane zjawiska. Szczególnie nasilają się one w okresie dorastania. Typowe są również negatywne zachowania takie jak: konfliktowość, brak prawdomówności, opanowania, osiąganie słabszych wyników w nauce. Aby skutecznie sobie z nimi radzić musimy zrozumieć mechanizmy ich powstawania. Odkrycie przyczyn niewłaściwego zachowania młodzieży w szkole i w domu pomoże nam przejść przez okres dorastania naszych dzieci bez wzajemnych oskarżeń i nieporozumień. Charakterystyka okresu dojrzewaniaOkres dojrzewania charakteryzuje się szeregiem złożonych i burzliwych zmian biologicznych związanych z uaktywnieniem się hormonów jak również zmian psychicznych. Dziewczęta zaczynają dojrzewać około 2 lata wcześniej niż chłopcy. Zarówno początek jak i przebieg zmian u poszczególnych osób jest zróżnicowane. Obecnie obserwuje się przyspieszenie okresu dojrzewania, znaczy to, że każde kolejne pokolenie dojrzewa nieco wcześniej i szybciej niż poprzednie. Jest to wynikiem polepszenia warunków bytowania i stanu zdrowia ludzi. Przyjmuje się, że okres dojrzewania zachodzi między 11-15 rokiem życia dziewcząt, a u chłopców między 13-17 rokiem życia. W okresie dorastania obserwuje się rozwój fizyczny, umysłowy, emocjonalny i społeczny. W rozwoju fizycznym następuje przyrost wzrostu i ciężaru ciała. Zmienia się sylwetka, zaczyna funkcjonować układ rozrodczy, występują zmiany skórne, nadmierne pocenie się oraz przetłuszczanie skóry i włosów. Rozwija się układ sercowo-naczyniowy oraz nerwowy. Zmiany w układzie nerwowym powodują początkowo zachwianie równowagi procesów hamowania i pobudzenia, co przejawia się drażliwością, niepokojem, nerwowością. Po pewnym czasie organizm powraca do równowagi układu nerwowego i innych czynności fizjologicznych. Wzmożony rozwój umysłowy to rozwój pamięci logicznej. Myślenie staje się abstrakcyjne. Pobudzona jest fantazja i wyobrażnia, ale także krytycyzm, dotyczący najczęściej najbliższego otoczenia. W okresie dorastania młodzi ludzie poszukują zasad i wartości. Stawiają sobie pytania o cel i sens życia, pojawiają się wątpliwości światopoglądowe. Młodzi przeżywają wtedy niepewność i zagubienie a nawet całkowitą negację. Z czasem kryzys światopoglądowy mija, na część pytań młodzież znajduje odpowiedz, część z nich przestaje być istotna. W miejsce braku kompromisu pojawia się tolerancja i liberalizm. W okresie młodzieńczym życie uczuciowe jest szczególnie intensywne. Uczucia dorastających są szczególnie chwiejne, sprzeczne i bezprzedmiotowe. Łatwo młodzi przechodzą od uczuć o zabarwieniach pozytywnych do negatywnych. Niewiedzą dlaczego w tych samych sytuacjach odczuwają raz radość a raz smutek. Wyróżnić można trzy grupy uczuć: - Stany agresywne - złość, nienawiść, wrogość, zazdrość.
- Stany obronne - strach, niepokój, smutek, żal
- Stany pozytywne - miłość, wzruszenie, pobudzenie
Mimo gwałtowności przeżyć emocjonalnych młodzi ludzie starają się je ukrywać pod pozorem obojętności. Młody człowiek odkrywa w tym czasie swój świat psychiczny. Jest zainteresowany jak wygląda on u innych. Odkrywa on swoją indywidualność i odrębność, czemu może towarzyszyć uczucie osamotnienia i wyobcowania. Następuje rozwój zdolności do samooceny i oceny innych, na początku daleki od obiektywizmu. Rozwój woli przybiera początkowo formę przekory i negatywizmu, co często prowadzi do konfliktów nawet z błahych powodów. Rozwój woli łączy się z potrzebą czynów sprzyjających wyładowaniu energii, wykazaniu odwagi i bohaterstwa. Po negatywnym etapie woli przychodzi etap świadomych wysiłków zmierzających di kształtowania swojego charakteru. W zakresie rozwoju społecznego dochodzi do rozlużnienia więzów rodzinnych. Pozycja rodziców ulega osłabieniu, a nawet staje się obiektem krytyki i ataków. Kontaktów i zrozumienia młodzi ludzie zaczynają szukać wśród rówieśników, którzy przeżywają podobne problemy. Pojawiają się przyjażnie często na całe życie. Młodzież odczuwa potrzebę łączenia się w mniejsze grupy, które na początku są jednopłciowe. Typowe trudności przeżywane przez młodzież w okresie dojrzewania- Naruszenie równowagi psychofizycznej
- Huśtawka uczuć przejawiająca się w przesadnych, prowokujących zachowaniach
- Przejściowe zaburzenia koncentracji uwagi i zdolności do długotrwałego wysiłku umysłowego prowadzące do pogorszenia wyników w nauce
- Kryzys autorytetu dorosłych, bunt przeciwko nakazom, manifestacja niezależności i dorosłości
- Brak umiejętności z radzeniem sobie z trudnościami
- Próby samobójcze, ucieczki z domów, anoreksja, bulimia.
Sposoby radzenia sobie w trudnych sytuacjachNajbardziej popularnym sposobem rozwiązywania trudnych sytuacji jest kara. Jednak często nie potrafimy konsekwentnie stosować metod wychowawczych: nagrody i kary. W wychowaniu nie ma środków uniwersalnych, dlatego stosowanie metody kary wymaga ogromnej umiejętności i kultury pedagogicznej, połączonej z uczuciem miłości do dziecka i pragnieniem jego dobra. Wychowanie nie może obyć się bez kary, jednak nagroda powinna być na pierwszym miejscu, ponieważ utrwala ona pozytywne postępowanie o wiele silniej, niż kara zdolna jest wygasić zachowanie niepożądane. W okresie dojrzewania potrzebna jest przede wszystkim szczera rozmowa, która jednak możliwa jest tylko wtedy, gdy wcześniejsze postępowanie w procesie wychowawczym było właściwe i stworzyło podstawy do wzajemnego zaufania. Rozmowa ta powinna wyrażać zrozumienie a nie będzie oskarżeniem, krytyką i udzielaniem rad albo wścibstwem. Ciekawe przykłady rozmów w konkretnych sytuacjach dnia codziennego można znależć w książce Adele Faber i Elaine Mazlish pt. "Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały i jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły". Oto kilka przykładów: - Aby pomóc dziecku, by radziło sobie z własnymi uczuciami:
- Słuchaj dziecka bardzo uważnie
- Zaakceptuj jego uczucia słowami: acha, rozumiem, och itp.
- Określ i nazwij te uczucia
- Zamień pragnienia dziecka w fantazję "Pragnę dla Ciebie wyczarować wycieczkę na Hawaje"
- Wszystkie uczucia można zaakceptować. Pewne działania należy ograniczyć. "Widzę jak jesteś zły na kolegę ale spróbuj to załatwić spokojnie a nie impulsywnie".
- Aby zachęcić dziecko do współpracy:
- Opisz, co widzisz lub przedstaw problem "Na łóżku leży mokry ręcznik".
- Udziel informacji "Ten ręcznik moczy mój koc".
- Opisz co czujesz "Nie lubię spać w mokrym łóżku"
- Napisz liścik i umieść go przy wieszaku na ręcznik: "Proszę odwieś mnie na miejsce, abym mógł wyschnąć. Dziękuję. Twój ręcznik."
- Zamiast karania:
- Wyraż swoje uczucia, nie atakując charakteru dziecka: "Jestem wściekły, że moja nowa piła została na dworze i zardzewiała na deszczu".
- Określ swoje oczekiwania "Oczekuję, aby moje narzędzia zostały zwrócone po pożyczeniu ich".
- Wskaż dziecku jak może naprawić zło: "Piła potrzebuje teraz trochę szklanej waty i cienkiej warstwy oleju".
- Zaproponuj wybór: "Możesz pożyczać moje narzędzia, ale musisz je zwracać, inaczej utracisz przywilej używania ich. Decyduj sam".
- Przejmij inicjatywę: Dziecko: "Dlaczego pudło z narzędziami jest zamknięte?". Rodzic: "Ty mi powiedz dlaczego".
- Wspólnie rozwiąż problem: "Możemy ustalić, że będziesz używać moich narzędzi kiedy zechcesz, ale ja chcę być pewien, że będą na swoim miejscu, kiedy będę ich potrzebował".
- Aby uwolnić dzieci od grania określonych ról:
- Wykorzystaj okazję pokazania dziecku, że nie jest tym, za kogo się uważa.
- Stwórz sytuację, w której dziecko spojrzy na siebie inaczej.
- Pozwól dziecku podsłuchać, gdy mówi się o nim pozytywnie.
- Zademonstruj zachowanie godne naśladowania.
- W szczególnych momentach bądż dla dziecka skarbnicą wiedzy.
- Kiedy dziecko postępuje według starych nawyków, wyraz swoje oczekiwania lub uczucia.
Kilka słów o dzieciach trudnychNie ma dzieci złych! Trudno kochać dziecko, które rani, jest agresywne, używa wulgarnych słów, ale za tym całym złem, które tkwi w dziecku, kryje się osobista tragedia, bezradność, strach, do którego dziecko nie chce się przyznać, którego się wstydzi. Stąd zazdrość, agresja, nałogi, złe towarzystwo, w którym dziecko szuka akceptacji. Takiemu dziecku należy pomóc. Trzeba wnikliwie szukać przyczyn nieprawidłowego zachowania, bo jak powiedział Platon: "nikt nie jest zły dobrowolnie". A chińskie przysłowie mówi: "miej oczy szeroko otwarte, a uszy otwieraj powoli". Zanim cokolwiek powiesz do trudnego, zbuntowanego dziecka, dobrze się zastanów, dlaczego ono tak postąpiło. Niewłaściwy czyn powinien być przedmiotem głębokiej refleksji prowadzonej w atmosferze zrozumienia i życzliwości dla młodego człowieka. Dziecko musi czuć, że nie akceptujemy jego zachowania, a nie jego osoby. Jeżeli stosujemy kary, których mimo wszystko nie da się całkowicie uniknąć, przemyślmy rodzaj kary i wytłumaczmy dlaczego ją stosujemy. Kochamy nasze dziecko i chcemy dla niego jak najlepiej - stąd kara. Janusz Korczak napisał: "Są różne straszne rzeczy na świecie, ale najstraszniejsze, gdy dziecko boi się ojca, matki, wychowawcy. Boi się zamiast kochać. zamiast szanować". Wychowanie jest zadaniem delikatnym ponieważ wymaga równocześnie miłości i dystansu, łagodności i stanowczości, cierpliwości i zdecydowania. Te cechy wymagają od rodzica, wychowawcy nie tylko serca, lecz zdrowego rozsądku, trzeżwości i równowagi. Nie stosujmy kar pod wpływem emocji. Dzieci trudne to dzieci o obniżonym poczuciu własnej wartości, dlatego należy podejmować takie działania, aby podnosić wartość i wiarę dziecka w siebie. Dane statystyczne świadczą o tym, że częste stosowanie wobec dziecka kar niepedagogicznych: zawstydzanie, pogróżki, oziębłość, wyśmiewanie, poniżanie, ciągłe wytykanie błędów, zbyt silne kary fizyczne przyczyniają się do rozerwania więzi rodzinnych, braku kontaktu z dzieckiem, wywołują żal do rodziców, wzbudzają gniew w dziecku, nienawiść, chęć zemsty, depresję, upór, wstyd, rozpacz lub poczucie małej wartości. Kary mają zawsze małą skuteczność. Dziecko świadomie unika kar, dlatego kłamie, oszukuje, ukrywa się, ucieka z domu, zrzuca winę na kogoś innego. Ostre kary prowadza do utrwalania i przekazywania wzorów agresywnego zachowania. dziecko bite przez rodziców będzie biło słabszych, dziecko wobec którego dorośli używali wulgaryzmów, będzie żle odnosiło się do innych itp.
Bibliografia: - W. Sokoluk, D. Andziak - Przysposobienie do życia w rodzinie, WSiP W-wa 1987
- Faber, E. Mazlish - Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały, jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły, Media Rodzina 1992
- Miesięcznik "Wychowawca" - Co robić, gdy dziecko sprawia trudności wychowawcze?
|