W swojej wieloletniej pracy pedagogicznej w przedszkolu (staż pracy 27 lat) wielokrotnie spotkałam się z lekceważącą opinią rodziców i nauczycieli wyższych szczebli edukacji dotyczącą wychowania przedszkolnego. Rozumiem, iż rodzice mają prawo nie w pełni rozumieć i doceniać sens i przydatność wychowania przedszkolnego jako podstawowego szczebla edukacji dziecka. Dziwi mnie jednakże podejście, niektórych kolegów i koleżanek nauczycieli różnych szczebli edukacji do tego zagadnienia. Przecież już J. Piaget i wielu innych znamienitych psychologów i pedagogów podkreślało ważną i doniosłą rolę wczesnych doświadczeń dziecka w jego późniejszym życiu i rozwoju osobowości. Dlatego postanowiłam w tej publikacji przybliżyć rolę i zadania edukacji przedszkolnej w celu jej głębszego zrozumienia i docenienia niewątpliwej roli pierwszego szczebla edukacji człowieka. Edukacja przedszkolna ma charakter systemowy. Oznacza to, że wszystkie rodzaje zajęć i zabaw dzieci w tym wieku są ze sobą integralnie powiązane i stanowią nową jakość w porównaniu z wcześniejszym wychowaniem rodzinnym. Tak, więc obejmuje ona zajęcia dotyczące wspierania rozwoju w różnych obszarach edukacji: społeczno-moralnej, zdrowotnej, ruchowej, przyrodniczej, w zakresie mowy i myślenia, oraz przygotowania do pisania i czytania, matematycznej, kulturowo-estetycznej, muzycznej, technicznej a także komunikacyjnej (ABC... Program wychowania przedszkolnego XXI wieku ). W pedagogice problematyka pracy z dzieckiem w wieku przedszkolnym ma charakter kompleksowy i wymaga udziału w rozwiązywaniu problemów wielu specjalistycznych dyscyplin naukowych, takich jak: psychologia (wszystkie jej subdyscypliny) pedagogika, medycyna, filozofia, prakseologia itp. Istnieje, więc potrzeba podejmowania w różnych ośrodkach naukowych interdyscyplinarnych badań w zakresie pedagogiki przedszkolnej, a także potrzeba podnoszenia rangi i pozycji edukacji przedszkolnej w całym systemie edukacji człowieka (za B. Wilgocką-Okoń). Rozwój dziecka, od wczesnego dzieciństwa po początek dorastania odgrywa szczególnie doniosłą rolę w całej biografii edukacyjnej. Stąd też błędy i uchybienia popełnione wobec młodego człowieka są nie do naprawienia. Wielu pedagogów wskazywało na znaczenie wczesnego dzieciństwa w całym systemie edukacyjnym. Zdaniem A. Brzezińskiej należałoby, więc w projektowaniu nowych systemów edukacji czy inicjowaniu określonych reform organizacyjnych systemu oświatowego nawiązać do historycznych korzeni, do poglądów J. J. Rousseau, J. Dewey'a czy M. Montessori. Głównym celem współczesnego procesu wychowawczo-dydaktycznego jest wykształcenie jednostki twórczej, kreatywnej o otwartym umyśle, zdolnej do przystosowania się do ciągle zmieniającej, przekształcającej się rzeczywistości. Istotą edukacji kreatywnej, wspierającej rozwój małego człowieka jest oparcie jej na relacji poziomu zaufania do poziomu lęku. To zaś jest możliwe w procesie tworzenia i rozwijania się określonych środowisk wychowawczych, informacyjnych, w których żyje ów mały człowiek. Kiedy zaufanie osiąga wysoki poziom w porównaniu z poziomem lęku, dzieci funkcjonują dobrze. Kiedy natomiast poziom lęku jest duży, dzieci nie wykazują tendencji do tworzenia, do aktywnego działania a tym samym rozwoju. W związku z tym istotą edukacji kreatywnej wspierającej dziecko są relacje: zaufanie - otwarcie - realizacja - wzajemna życzliwość. Zaufanie rodzi otwarcie. Otwarcie zaś ułatwia poznanie środowiska, a przez to realizację, realizacja zaś wpływa na współzależność, a współzależność podwyższa poziom zaufania (za A. Brzezińską). Istotą wspierania rozwoju aktywności a tym samym rozwoju osobowości dziecka jest określone środowisko wychowawcze. Podstawowym warunkiem (zdaniem psychologów) rozwijania twórczej aktywności dziecka w edukacji przedszkolnej jest stopniowa ewolucja środowisk wychowawczych, wspierających tę aktywność. Jest to proces uspołeczniania czy socjalizacji dziecka. Zdaniem J. Szczepańskiego "...socjalizacja kształtuje osobowość człowieka i przygotowuje go do życia w zbiorowości, umożliwia porozumienie się i inteligentne działanie w jej ramach, uczy jak się zachować, aby osiągnąć cele życiowe". Niezbędnym warunkiem socjalizacji zdaniem M. Sawickiego jest środowisko wychowawcze oparte na tzw. teorii uczestnictwa, uznające wzajemne obowiązki i prawa nauczyciela i dziecka. Edukacja przedszkolna odpowiednio zorganizowana i prowadzona przez profesjonalnie do tego przygotowanych nauczycieli-wychowawców pełni bardzo ważne zadanie wspierające i wspomagające rozwój małego dziecka. Spośród wielu funkcji edukacji przedszkolnej wyróżnia się funkcje opiekuńczo-wychowawcze, rozwojowe i poznawcze. W potocznym rozumieniu sprowadzają się one do zapewnienia dzieciom opieki wychowawczej w czasie pracy obojga rodziców. Tymczasem do nadrzędnych zadań procesu wychowawczo-edukacyjnego w przedszkolu należy wspieranie ogólnego rozwoju dziecka, a także rozwijanie szeroko rozumianych kompetencji aktywno-poznawczych. Chodzi nade wszystko o zaspokojenie u dzieci w tym wieku naturalnej potrzeby ciekawości świata. J. Kozielecki pisze, iż "...współcześni pedagogowie z reguły nie opierają się na żadnej teorii osobowości. Tymczasem, nie można kształtować osobowości nie znając jej struktury i funkcji. Podobnie jak nie można leczyć serca bez elementarnej znajomości anatomii i fizjologii układu krwionośnego". Zastanowienia wymaga problem wyboru teorii osobowości. Powinna to być teoria możliwie nowoczesna i możliwie dostępna ogółowi nauczycieli przedszkoli, lecz przede wszystkim taka, jakiej wybór może korzystnie wpłynąć na styl i jakość pracy przedszkola. W przedszkolu na czoło wysuwa się system działania, na drugim i trzecim, również bardzo różnym planie pojawia się system wartości i system orientacyjny. Skłania to do rozważań nad wyborem rogersowskiej teorii osobowości. Teoria osobowości Carla R. Rogersa wiąże się z historycznym nurtem współczesnej psychologii i pedagogiki humanistycznej, co czyni ją szczególnie bliską tym pedagogom, którym dobro dziecka leży mocno na sercu. Pozostaje w niezgodzie z niektórymi koncepcjami psychoanalitycznymi, głoszącymi skrajnie pesymistyczny pogląd na człowieka i behawiorystycznymi, które traktują człowieka jako mechanizm. Polega ona na tym, że wychowawca-nauczyciel "potrafi wejść w głęboki, osobisty i subiektywny związek z dzieckiem, odnosząc się do niego jako osoba do drugiej osoby. Oznacza to, że wychowawca przypisuje dziecku wartość bezwarunkową, niezależną od stanu, w jakim się ono znajduje, od jego zachowań lub uczuć" (Hall, Lindzey). W swojej teorii osobowości Rogers wyróżniał w strukturze osobowości dwa podstawowe pojęcia: organizm i "ja". Organizm to miejsce wszelkiego doświadczenia, obejmujące to wszystko, co dzieje się wewnątrz człowieka i jest dostępne świadomości. Pole obejmujące całość doświadczenia znane jest tylko jednostce, inni mogą je poznać tylko przez "empatyczne wnioskowanie". Zachowanie jednostki zależy od jego "pola fenomenologicznego", w którego skład wchodzą doświadczenia świadome i nieświadome. "Ja" stanowi stopniowo wyodrębniająca się z pola część: "ja" to spostrzeganie siebie samego, relacji "ja" z innymi oraz między "ja" a różnymi aspektami życia. Obok "ja" takiego jakie jest - realnego, istnieje "ja" idealne mówiące o tym, jaka chciałaby być dana jednostka. Podstawowe tezy teorii osobowości C. R. Rogersa odpowiednio przetworzone przez nauczyciela pozwolą mu lepiej rozumieć dziecko, jego "organizm" i jego "ja", ich wzajemne zawiązki, racjonalnie wzbogacać jego doświadczenia, pamiętać o jego potrzebie uznania i szacunku dla siebie, a tym samym dbać o jego optymizm i wiarę we własne siły, o jakości jego życia. Zarys przedstawionej wyżej teorii osobowości mówi o tym, jak subtelną strukturą jest osobowość człowieka, jak ważną sprawą jest harmonia jego elementów i jak można przez proces wychowawczy tę harmonię wzmocnić lub osłabić. Tę subtelność dostrzega się i w innych teoriach osobowości, które jak np.: teoria Piageta, Maslowa czy Eriksona mogłyby stać się modelami edukacji przedszkolnej. Proces wychowawczo-dydaktyczny w przedszkolu jest pewnym układem celowych i rozważnych działań nauczycieli-wychowawców, dzieci i rodziców. Kierowanie wychowawcze tym procesem to przede wszystkim zadanie nauczyciela, od jego postawy i zaangażowania zależy jakość edukacji, a od niej jakość życia w przedszkolu (B. Wilgocka-Okoń). Pedagogika wsparta przez inne dyscypliny naukowe rozpatruje szerzej kwestię celów działania. Przede wszystkim wiąże je z potrzebami i motywami. Do podstawowych potrzeb psychicznych człowieka zalicza się potrzebę: bezpieczeństwa, sympatii, uznania, akceptacji, przynależności do grupy, wolności, niezależności oraz osiągnięć i twórczości. Dla dziecka najważniejszym wyrazem uznania jest miłość i troska ze strony rodziców i wychowawców. Brak miłości i opieki lub ich niedobór odczuwa ono jako brak uznania jego własnej wartości i jako krzywdę. Nieprzypadkowo Jan Władysław Dawid, Maria Grzegożewska i inni znamienici psychologowie oraz pedagodzy, miłość do dziecka uważali za najważniejszą cechę nauczyciela-wychowawcy. Z potrzebą uznania wiąże się potrzeba szacunku. Janusz Korczak mówił wręcz o "potrzebie dziecka do szacunku", tak lekceważonego przez wielu nauczycieli i rodziców. Bardzo dosadnie pisze o tym angielski pedagog Geoffrey Pake (za A.Gurycką) "podstawową zasadą, której powinniśmy się trzymać w obcowaniu z dziećmi jest traktowanie każdego dziecka jak dostojnego cudzoziemskiego gościa, który w zasadzie nie zna naszego języka i obyczajów. Jeśli zaprosimy go do stołu a on wyleje kawę na najlepszy obrus, albo zje więcej niż porcję ciasta, nie robimy mu wymówek i nie wyrzucamy go z pokoju. Spieszymy natomiast upewnić się, że wszystko jest w porządku". T. Gordon w swej książce "Wychowanie bez porażek" postuluje o podjęcie trudu ukierunkowanego na to, aby rodziców i nauczycieli przyzwyczajać do okazywania dzieciom takiego szacunku, na jaki sami liczą. Niewspółmiernie łatwiej jest dobierać warunki i środki wychowania wtedy, gdy głównym celem staje się nauczenie dzieci czegoś wymiernego np. samodzielnego jedzenia, czytania, pisania czy rozwiązywania zadań matematycznych. O wiele trudniej czyni się to w przypadku, gdy celem wychowania czynimy zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych dzieci. Chodzi nie tylko o potrzebę uznania i szacunku, lecz także a może przede wszystkim potrzeby wolności i niezależności (B. Śliwerski). Warunki te wiążą się z treścią edukacji w przedszkolu, z nauczycielami, dziećmi i rodzicami. Na treść edukacji przedszkolnej składają się nie tylko wiadomości, co ogół doświadczeń zdobywanych przez dzieci przede wszystkim w przedszkolu, lecz także poza nim, głównie w domu rodzinnym. Chodzi więc o takie, możliwe bogate wielostronne i interesujące dla dzieci treści, które rozwijają ich aktywność i inicjatywę, stanowią pole dla zaspokojenia ich ciekawości, dla twórczych dociekań teoretycznych i prób praktycznych, wzmacniają ich samopoczucie i wiarę we własne siły. Proces wychowania wiele by zyskał na tym, gdyby recepcja tych treści apelowała do różnych stron osobowości dziecka, zgodnie z teorią kształcenia ustawicznego (J. Walczyna). Aby więc angażować jego sferę poznawczą m.in. przez aktywność w rozwiązywaniu problemów praktycznych i teoretycznych, jego sferę emocjonalną - przez przeżywanie wartości mających w sobie coś z prawdy, dobra, piękna i sprawiedliwości, jak również sferę praktyczną - przez wypełnianie indywidualnych i zespołowych zadań obejmujących samoobsługę i pracę na rzecz innych. Starałam się wykazać, że podstawowy szczebel edukacji jakim jest przedszkole we współpracy z domem rodzinnym dziecka jako podstawowym środowiskiem wychowawczym może zapewnić dziecku optymalne warunki do harmonijnego rozwoju. Przedszkole, w którym traktuje się małe dziecko jako partnera, z szacunkiem i miłością. Przedszkole, które nie jest dla nas nauczycieli-wychowawców a także rodziców tylko "przechowalnia" ale dba o "jakość" i znaczenie naszej pracy dla "jakości" życia dziecka.
Bibliografia - Brzezińska A., Psychologiczne podstawy oddziaływań wychowawczych na dziecko w wieku przedszkolnym . Poznań 1986 r.
- Brzezińska A., Burkowy M., Psychologiczne podstawy edukacji przedszkolnej . Poznań 1985 r.
- Bogdanowicz M., Rozwój dziecka w wieku przedszkolnym . Warszawa 1975 r.
- Czerepaniak-Walczak M., Między dostosowaniem a zmianą . Szczecin 1995 r.
- Galoway C., Psychologia uczenia się i nauczania . Warszawa 1998 r.
- Gordon T., Wychowanie bez porażek . Warszawa 1991 r.
- Gurycka A., Struktura i dynamika procesu wychowawczego . Warszawa 1979 r.
- Hall C.S., Lindzey G., Teorie osobowości . Warszawa 1976 r.
- Hurlock E., Rozwój dziecka . Warszawa 1976 r.
- Kozielecki J., Koncepcje psychologiczne człowieka . Warszawa 1976 r.
- Śliwerska W., Śliwerski B., Edukacja w wolności . Kraków 1993 r.
- Walczyna J., Kształtowanie postaw społeczno-moralnych dzieci w wychowaniu przedszkolnym . Warszawa 1978 r.
- Wilgocka-Okoń B., Kwartalnik Pedagogiczny . 1993 r.
- Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży . Warszawa 1980 r.
|
