Rodzina i szkoła to dwa środowiska liczące się w życiu każdego człowieka. Szkoła dla ucznia jest miejscem nauki, zabawy, kontaktów z nauczycielami i rówieśnikami. Jedni czują się w niej dobrze, inni źle, jedni chodzą do szkoły z chęcią, dla innych jest ona złem koniecznym. Nasuwa się pytanie: dlaczego? Odpowiedź na to pytanie wiąże się ze szkolnym funkcjonowaniem każdego ucznia. Zagadnienie powodzeń i niepowodzeń szkolnych należy rozpatrywać łącznie "... w nauczaniu bowiem, kiedy kończy się powodzenie, wówczas zaczyna się niepowodzenie i odwrotnie" (Konopnicki 1966, s. 14). Definicje niepowodzeń:- W literaturze przedmiotu popularna jest definicja określająca niepowodzenie szkolne jako "...sytuacje, w których występują wyraźne rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły a zachowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania" (Kupisiewicz 1995, s. 225).
- W ujęciu K. M. Czarneckiego niepowodzeniem jest "ozbieżność ocen miedzy wysiłkiem ucznia wkładanym w uczenie się (samoocena) a jego sukcesami szkolnymi ocenianymi przez nauczyciela" (Czarnecki 1998, s. 127).
- Niepowodzenia szkolne można również określić jako pewną kategorię "... negatywnie ocenianych - z jakiegoś punktu widzenia - skutków edukacyjnych związanych ze szkołą" (Kojs 1998, s. 16).
- Kojs proponuje rozpatrywać zagadnienie niepowodzeń szkolnych w kontekście odpowiedzialności i poczucia sprawstwa szkoły jako wspólnoty społecznej utworzonej "ze względu na uzgodnione lub narzucone do realizacji cele i zadania edukacyjne" odnoszące się do określonych cech uczniów (ibid., s.17).
Tak rozumiana szkoła to różnorodność osób o różnorodnych uprawnieniach. Przyczyny niepowodzeń szkolnych:Analizując problematykę niepowodzeń szkolnych daje się zauważyć, że najczęściej odpowiedzialnością za występowanie niepowodzeń obarcza się dwie podstawowe grupy procesu edukacyjnego - nauczycieli i uczniów. Nasuwa się pytanie czy słusznie? Niewątpliwie pamiętać należy o szerokim kontekście tego zjawiska, a w związku z tym o różnorodnych uwarunkowaniach i przyczynach jego występowania. Badacze zajmujący się tym problemem w różny sposób czynniki te grupują. - Cz. Kupisiewicz zwrócił uwagę na trzy główne grupy przyczyn niepowodzeń szkolnych, tzn.
- społeczno-ekonomiczne
- biopsychiczne
- pedagogiczne (por.: Kupisiewicz 1972, s. 23)
- J. Konopnicki pisał, że "... wbrew powszechnemu mniemaniu przyczyny niepowodzenia w nauce szkolnej nie tkwią głównie w brakach intelektualnych, ogólnych czy specyficznych. Na pierwszym planie sytuują się przyczyny społeczne, później silnie z nimi powiązane przyczyny emocjonalne, a dopiero na końcu intelektualne" (Konopnicki 1996, s. 105).
Rodzinne uwarunkowania niepowodzeń szkolnych Warunki rozwoju dziecka w rodzinie mają ogromne znaczenie dla kształtowania się jego cech fizycznych i psychicznych, aktualnego poziomu jego sprawności umysłowej. Wpływ rodziny na osiąganie przez dzieci pozytywnych wyników w nauce przejawia się głównie w "atmosferze domowej, stanie opieki nad dzieckiem, stosunku rodziców do nauki dziecka w powiązaniu z właściwymi warunkami do nauki w domu oraz w miarę potrzeb - niesienia pomocy w zakresie zrozumienia i przyswojenia wymaganych przez program szkolny wiadomości" (Pielka 1978, s.172). Analiza wpływu środowiska rodzinnego na powodzenia i niepowodzenia dziecka w nauce podejmowana przez różnych autorów między innymi J. Konopnickiego, Cz. Kupisiewicza, H. Spionek, M. Tyszkową pozwala stwierdzić, że wśród najistotniejszych przyczyn niepowodzeń szkolnych dziecka tkwiących w rodzinie można wymienić: - warunki materialno - bytowe i związaną z nimi strukturę rodziny, wykształcenie rodziców i wykonywany przez nich zawód;
- atmosferę emocjonalną panującą w rodzinie;
- warunki kulturalne funkcjonowania rodziny ze szczególnym uwzględnieniem świadomości pedagogicznej rodziców i ich współpracy ze szkołą.
Wśród wyłonionych trzech grup czynników tkwiących w środowisku rodzinnym i wpływających na osiągnięcia szkolne dziecka ogromne znaczenie dla jego rozwoju i nauki ma atmosfera emocjonalna. Stosunki między rodzicami oraz między rodzicami a dziećmi w poważnym stopniu wpływają na postępy szkolne i zachowanie się dziecka. Niechęć zaś dziecka do nauki może być wynikiem zakłóceń atmosfery rodzinnej, która "wywołuje w nim rozmaite przeżycia, będące podłożem kształtowania się negatywnej reakcji w stosunku do obowiązków szkolnych" (Gerstman 1998, s. 39). Coraz silniej uwidacznia się wpływ czynnika o wielowymiarowym charakterze, jakim jest wykształcenie rodziców. Różnicuje ono sytuację materialną i pozycję społeczną rodziny, ograniczając szanse rozwojowe dziecka. Współpraca szkoła - dom"Rozwój dziecka oraz jego pełne przystosowanie się do warunków życia społecznego, które stanowi o jego pomyślności zależne jest od dopełniających się - nie zaś sprzecznych - celów i wartości, a także metod, środków i stylów funkcjonowania zarówno naturalnego środowiska wychowawczego jakim jest rodzina oraz szkoły..." (Tchorzewski 1990, s.108). Pojmowanie edukacji jako nadrzędnego celu w życiu prowadzi do wygórowanych wymagań i ambicji rodziców wobec dziecka. Niechęć dziecka do nauki może wynikać z niewłaściwej współpracy rodziców i szkoły. BezrobocieDokonujące się zmiany w polskiej rzeczywistości wykształciły stosunkowo nowy problem, jakim jest bezrobocie. Badania przeprowadzone w różnych środowiskach i szkołach wykazały, że osiągnięcia szkolne uczniów, których jedno z rodziców lub oboje są bezrobotni, są wyraźnie niższe od wyników uzyskiwanych przez pozostałych uczniów. Czynniki biopsychiczneMówiąc o biopsychicznych przyczynach niepowodzeń szkolnych, bierze się pod uwagę zarówno zadatki wrodzone, jak i warunki sprzyjające prawidłowemu rozwojowi tych zadatków lub hamujących je. Z punktu widzenia psychologii analizy tego zagadnienia dokonała Halina Spionek, która położyła nacisk na cząstkowe i fragmentaryczne opóźnienia rozwojowe, które nazwała mikrodefektami. Zaliczyła do nich: - opóźnienia i zakłócenia rozwoju spostrzeżeń wzrokowych;
- opóźnienia i zakłócenia rozwoju ruchowego;
- zaburzenia procesu lateralizacji;
- opóźnienia i zakłócenia rozwoju percepcji słuchowej.
Czynniki te bardzo często tworzą niekorzystny układ warunków do nauki. Po pewnym okresie niepowodzeń trudno jest stwierdzić co było pierwotnym źródłem trudności w nauce, a co jest ich konsekwencją. Zaburzenia nerwoweNiestałość emocjonalna to jedna z najważniejszych przyczyn niepowodzeń. Zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego wywierają niekorzystny wpływ na wyniki w nauce szkolnej dzieci. która może mieć podłoże dziedziczne, środowiskowe, ale może też być następstwem błędów wychowawczych. Zarówno niestałość emocjonalna, jak i inne formy zaburzeń w funkcjonowaniu układu nerwowego u dzieci (apatia, nerwice) to nie tylko przyczyny, ale także skutki niepowodzeń szkolnych. Nie wszyscy jednak pedagodzy i psychologowie przeceniają wpływ czynników społeczno-ekonomicznych i biopsychicznych na powodzenia i niepowodzenia uczniów w nauce. Zdaniem wielu pedagogów i psychologów istotnym czynnikiem wywierającym wpływ na powodzenia i niepowodzenia ucznia w nauce jest praca dydaktyczno-wychowawcza nauczyciela. Czynniki dydaktyczneCzesław Kupisiewicz w swej pracy Niepowodzenia dydaktyczne (1972) zawarł wszechstronną analizę dydaktycznych przyczyn niepowodzeń szkolnych. Autor zwrócił uwagę na niezwykłą złożoność owych czynników warunkujących postępy ucznia w nauce. Do zespołu czynników dydaktycznych zaliczył: treść, metody i środki nauczania, system zasad dydaktycznych respektowany przez nauczyciela, różne sposoby aktywizowania uczniów na lekcji, poziom zawodowych kwalifikacji nauczyciela, jego pozycja społeczna itp. - Można zatem rozpatrywać przyczyny dydaktyczne zarówno od strony czynników względnie niezależnych od nauczyciela (przeciążone programy, złe podręczniki, brak pomocy naukowych) jak i od niego zależnych, a więc stosowane przez niego metody i formy organizacyjne nauczania, np.: werbalizm, stereotypowość stosowanych metod dydaktycznych, podawanie uczniom gotowej wiedzy do zapamiętania, brak systematycznej kontroli pracy ucznia itd.
- Niedostrzeganie etapów rozwoju psychicznego dziecka, a zwłaszcza uleganie złudzeniu, że dziecko osiągnęło już etap "operacyjny" jest główną przyczyną niepowodzenia w matematyce.
- Ocena niedostateczna jest pierwszą oznaką i skutkiem niepowodzeń dydaktycznych ucznia, które ujawniają się w jego trudnościach. Pierwszymi sygnałami są luki w wiadomościach, które z biegiem czasu narastają oraz kłopoty w wykonywaniu zadań.
- Niepowodzenia szkolne i brak sukcesów może wywołać frustracje i pogorszyć stan zdrowia, a najczęściej prowadzi do trudności wychowawczych, powodując w rezultacie ogólne niepowodzenia szkolne.
- O jawnym niepowodzeniu szkolnym mówimy wtedy, gdy braki w programie nauczania u dziecka zostaną stwierdzone przez nauczyciela.
- Niepowodzenia ukryte, spowodowane mniejszymi lub większymi brakami w opanowaniu określonych wiadomości wiąże się z okresowymi ocenami niedostatecznymi, które mogą ulec poprawie, ale kryjące się za nimi zaniedbania rzadko dają się wyrównać. Wszelkie zaniedbania w wiadomościach, uprzednich doświadczeniach, rozwiniętych zdolnościach poznawczych, właściwej aktywności i samodzielności, jak i zainteresowanie pracą szkolną stanowi o niepowodzeniach szkoły. Ta kategoria niepowodzeń jest znacznie trudniejsza do ujawnienia niż poprzednie.
- Pamiętać należy, że sama szkoła również stanowić może poważne źródło niepowodzeń szkolnych ucznia. Warunki lokalowe, wyposażenie w pomoce naukowe, atmosfera szkoły - a więc kontakty miedzy uczniami oraz oddziaływanie rówieśników, atmosfera w gronie pedagogicznym, organizacja życia szkolnego, praca pozalekcyjna, to czynniki niewątpliwie warunkujące motywację do nauki, wywierające niekorzystny wpływ na psychikę ucznia, uwidaczniając się w jego zachowaniu.
- Zalęknione i agresywne dziecko, osaczone uczuciem zagrożenia, strachu, stresu i kompleksów ma trudności w mówieniu, czytaniu - dysleksja, pisaniu - dysgrafia, liczeniu - w kształtowaniu pojęć liczbowych i rozwiązywaniu zadań matematycznych, a później i w innych działaniach.
Nauczyciele powinni dołożyć wszelkich starań aby stworzyć dziecku warunki do osiągnięcia sukcesów, nawet gdyby były one niewielkie.Winni pamiętać o tym, że motywacja jest siłą sprawczą jego aktywności w zakresie nauki szkolnej. Należy zatem: - pobudzać jego ciekawość,
- cieszyć się razem z dzieckiem
- okazywać mu zainteresowanie i zadowolenie z jego sukcesów,
- przede wszystkim wyrabiać systematyczność w uczeniu się.
BIBLIGRAFIA: - Czarnecki K. M.: Źródła trudności i niepowodzeń uczniów klas początkowych w uczeniu się pojęć szkolnych, w: Niepowodzenia szkolne, J.Łysek (red.). Kraków 1998.
- Gerstman S.: Psychologiczne podstawy oddziaływań wychowawczych. Warszawa 1981.
- Kawula S.: Próba pedagogicznej typologizacji rodzin, w: Kawula S., Brągiel J., Janke A.W.: Pedagogika rodziny. Toruń 1998.
- Kojs W.: Wokół pojęcia niepowodzeń szkolnych, w: Niepowodzenia szkolne, op. cit.
- Konopnicki J.: Powodzenia i niepowodzenia szkolne. Warszawa 1966.
- Kupisiewicz Cz.: Niepowodzenia dydaktyczne. Warszawa 1972.
- Pielka H.: Kształtowanie rodzinnego środowiska wychowawczego w świetle badań pedagogicznych, w: Badania nad rodziną a praktyka społeczna, Z.Tyszka (red.). Poznań 1991.
- Tchorzewski A. M.: Funkcje edukacyjne rodziny. Bydgoszcz 1990.
- Tyszkowa M.: Czynniki determinujące pracę szkolną dziecka. Warszawa 1964.
|